تفسیر آیات قرآن کریم – سوره عنکبوت – آیه 60 – کتاب تفسیر راهنما – تألیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

وَکَأَیِّن مِن دَابَّةٍ لَا تَحْمِلُ رِزْقَهَا اللَّهُ یَرْزُقُهَا وَإِیَّاکُمْ وَهُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ

و چه بسیارند جنبندگانی که نمی توانند روزی خود را برعهده بگیرند، خدا است که به آنها و شما روزی می دهد و او است شنوا و دانا.

1 - بسیاری از جانداران، توان تهیه روزی خود را ندارند.

و کأیّن من دابّة لاتحمل رزقها

«حمالة» مصدر «تحمل» به معنای «کفالت و برعهده گرفتن» است.

2 - خیلی از جنبندگان، توان ذخیره سازی مواد غذایی خود را ندارند.

و کأیّن من دابّة لاتحمل رزقها

در این که «مراد از «لاتحمل رزقها» چیست؟»، دو احتمال وجود دارد: یکی، تأمین روزی است و دیگر حمل و ذخیره سازی آن است. برداشت بالا بنابر احتمال دوم است.

3 - توجه به تأمین روزی انبوه جنبندگان ناتوان از تأمین روزی خود، زمینه ساز توکل به خداوند است.

علی ربّهم یتوکّلون . و کأیّن من دابّة لاتحمل رزقها

4 - خداوند، روزی دهنده جنبندگان و انسان ها است.

اللّه یرزقها و إیّاکم

5 - مسلمانان مکه، در صورت هجرت از مکه، نگران معاش خود بودند.

إنّ أرضی وسعة ... و کأیّن من دابّة لاتحمل رزقها اللّه یرزقها و إیّاکم

این که خداوند پس از توصیه به هجرت برای حفظ ارزش دینی، رازقیت خود را مطرح می کند و یادآوری می کند که خیلی از جنبندگان، قادر به تأمین روزی خود نیستند، احتمال دارد درصدد دفع توهم و پرسشی باشد که مسلمانان، آن را در ذهن خود داشته اند. برداشت بالا براساس احتمال یاد شده است.

6 - خداوند، در تأمین روزی موجودات، میان موجوداتی که قادر به تأمین روزی شان هستند و آنهایی که قادر نیستند، تفاوتی نمی گذارد و همه را روزی می دهد.

و کأیّن من دابّة لاتحمل رزقها اللّه یرزقها و إیّاکم

عطف «إیّاکم» بر ضمیر «یرزقها» ـ که مرجع آن «دابّة» با صفت یاد شده است ـ اشعار به نکته یاد شده دارد.

7 - نگرانی از تأمین معاش و زندگی، امری طبیعی و رایج در میان انسان ها است.

إنّ أرضی وسعة ... و کأیّن من دابّة لاتحمل رزقها اللّه یرزقها

بنابراین احتمال که این آیه، در صدد دفع توهمی باشد که در میان مسلمانان مکه، پس از توصیه به هجرت پدید آمده است، نکته یاد شده به دست می آید.

8 - خداوند، «سمیع» (بسیار شنوا) و «علیم» (بسیار دانا) است.

و هو السمیع العلیم

9 - آگاهی همه جانبه خداوند، باعث تأمین روزی موجودات نیازمند است.

اللّه یرزقها و إیّاکم و هو السمیع العلیم

اسلام

تاریخ صدر اسلام 5

اسماوصفات

سمیع 8; علیم 8

انسان

منشأ روزی انسان ها 4; نگرانی انسان ها 7

توکل

زمینه توکل 3

جنبندگان

تأمین روزی جنبندگان 1، 6، 9; ذخیره غذای جنبندگان 2; عجز جنبندگان 1، 2; منشأ روزی جنبندگان 4

خدا

آثار علم خدا 9; رازقیت خدا 4، 6

ذکر

ذکر تأمین روزی جنبندگان 3

مسلمانان مکه

تأمین معاش مسلمانان مکه 5; نگرانی مسلمانان مکه 5; هجرت مسلمانان مکه 5

معاش

نگرانی از تأمین معاش 7