تفسیر آیات قرآن کریم – سوره مریم– آیه87– کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

لَا یَمْلِکُونَ الشَّفَاعَةَ إِلَّا مَنِ اتَّخَذَ عِندَ الرَّحْمَنِ عَهْدًا

اختیار شفاعت ندارند، مگر کسانی که نزد [خدای ]رحمان عهدی گرفته اند.

 

1- هیچ کس در قیامت خودسرانه، حق شفاعت کردن و قدرت آن را ندارد.

 

المتّقین ... المجرمین ... لایملکون الشفـعة

در مورد مرجع ضمیر فاعلی «لایملکون» احتمالاتی هست; از جمله آن که مرجع ضمیر، از مجموع «متقین» و «مجرمین» (در آیات پیشین) انتزاع شود; دراین صورت مقصود، همه مردم خواهدبود. درباره معنای «الشفاعة» نیز دو وجه محتمل است: 1ـ به معنای شفاعت کردن (مصدر معلوم)، 2ـ به معنای شفاعت شدن. این برداشت و چند برداشت بعد، مبتنی بر وجه اول است.

 

2- معبودهای پنداری مشرکان، از شفاعت در قیامت ناتوانند.

 

واتّخذوا من دون اللّه ءالهةً ... لایملکون الشفـعة

چنان که برخی از مفسران گفته اند، مرجع ضمیر در «لایملکون» می تواند «الهه» در آیات پیشین باشد. دراین صورت رد پندار شفاعتی است که مشرکان آن را از معبودهای خود توقع داشتند. دراین وجه استثنا منقطع و مفاد آن چنین خواهد بود: هر کس به عهدی نزد خداوند دست یافته باشد، توان شفاعت دارد.

 

3- در قیامت، برخی حق شفاعت کردن از دیگران را دارا خواهند بود.

 

لایملکون الشفـعة إلاّ من اتّخذ ... عهدًا

«شفاعة»; یعنی، خود را در کنار کسی قراردادن، به منظور یاری رسانی و یا مطرح ساختن خواسته ای از جانب او . و بیشتر در مواردی به کار می رود که این شخص از احترام و رتبه ای برتر برخوردار باشد (مفردات راغب). استثنای «إلاّ من اتخذ...» گرچه فعلیت یافتن شفاعت را نمی فهماند; ولی بر ثبوت حق شفاعت دلالت دارد.

 

4- تنها کسانی در قیامت حق شفاعت دارند که عهدی و اذنی از جانب خداوند داشته باشند.

 

لایملکون الشفـعة إلاّ من اتّخذ عند الرحمن عهدًا

از جمله معانی «عهد» میثاق و پیمان است. مقصود از گرفتن پیمان نزد خداوند، قرار و قانونی است که خداوند آن را بیان کرده و وعده داده باشد.

 

5- شفاعت دارای نظامی قانونمند و تحت نظارت خداوند

 

لایملکون الشفـعة إلاّ من اتّخذ ... عند الرحمن عهدًا

مراد از «اتخاذ عهد» این است که شفاعت کننده بتواند به وعده، سنّت یا حکمی که از خداوند به او رسیده باشد، تمسّک کند و خود را دارای حق شفاعت بداند.

 

6- اعطای حق شفاعت در قیامت به برخی از افراد، جلوه ای از رحمت گسترده (رحمانیت) خداوند

 

لایملکون الشفـعة إلاّ من اتّخذ عند الرحمن عهدًا

 

7- رحمان، از نام های خداوند و اوصاف او است.

 

من اتّخذ عند الرحمن

 

8- وجود حق شفاعت برای غیر، منافی با حاکمیت مطلق خداوند نیست.

 

لایملکون الشفـعة إلاّ من اتّخذ عند الرحمن عهدًا

 

9- تنها کسانی در قیامت مشمول شفاعت می شوند که در باره آن عهدی از جانب خداوند داشته باشند.

 

لایملکون الشفـعة إلاّ من اتّخذ عند الرحمن عهدًا

دراین برداشت «الشفاعة»، مصدر مجهول معنا شده است; از این رو «لایملکون الشفاعة»; یعنی، مالک شفاعت شدن نیستند.

 

10- سودمندی شفاعت دیگران در باره مشمولان شفاعت، پرتویی است از رحمت گسترده (رحمانیت) خداوند.

 

إلاّ من اتّخذ عند الرحمن عهدًا

11- «عن أبی عبداللّه: ... قیل: یارسول اللّه(ص) و کیف یوصی المیت عند الموت قال إذا حضرته الوفاة قال: ... اللّهم إنّی أعهد إلیک فی دارالدنیا أنّی أشهد أن لا إلـه إلاّ أنت وحدک لاشریک لک و أشهد أنّ محمداً عبدک و رسولک و أنّ الجنّة حق و أنّ النار حقّ و أنّ البعث حقّ ... و أنّ الدین کما وصفت ... و أنّ القرآن کما أنزلت ... واجعل لی عهداً یوم ألقاک منشوراً ... و تصدیق هـذه الوصیة فی القرآن فی السورة التی یذکر فیها مریم(س) فی قوله ـ عزّوجلّ ـ «لایملکون الشفاعة إلاّ من اتّخذ عند الرحمن عهداً» فهـذا عهد المیت ;

از امام صادق(ع) روایت شده است:... به رسول خدا(ص) گفته شد: انسان هنگام مرگ چگونه وصیت کند؟ فرمود: آن گاه که مرگش می رسد، بگوید:... خدایا من با تو در دنیا این را عهد می کنم که شهادت می دهم معبودی جز تو نیست تو یگانه ای و شریکی برای تو نیست و شهادت می دهم که محمد(ص) بنده و رسول تو است و این که بهشت حق است و آتش حق است و برانگیخته شدن حق است ... و این که دین همان گونه است که تو وصف کرده ای... و این که قرآن همان گونه است که تو نازل کرده ای... [این اقرار را] برای من در روزی که تو را ملاقات می کنم عهدی سرگشاده قرار بده ... و گواه [بر لزوم] این وصیت در قرآن در سوره ای است که نام مریم(س) در آن ذکرمی شود در کلام خدای عزّوجلّ: «لایملکون الشفاعة إلاّ من اتّخذ عند الرحمن عهداً» این عهد همان عهد میت است».(1)

اسماوصفات:

رحمان 7

انسان:

محدوده اختیارات انسان 1

خدا:

آثار اذن خدا 4; آثار عهد خدا 9; حاکمیت خدا 8; نشانه های رحمانیت خدا 6، 10; نظارت خدا 5

روایت 11:

شفاعت:

اذن در شفاعت 4; تأثیر شفاعت 10; شفاعت غیرخدا 8; قانونمندی شفاعت 5; مشمولان شفاعت 9

شفیعان:

شفیعان در قیامت 3، 4

عهد:

عهد با خدا 11

قیامت:

شرایط شفاعت در قیامت 4; شفاعت در قیامت 1، 6، 9

معبودان باطل:

شفاعت معبودان باطل 2; معبودان باطل در قیامت 2

پی نوشت ها :

1. کافی، ج 7، ص 2، ح 1; نورالثقلین، ج 3، ص 361، ح 157.