تفسیر آیات قرآن کریم- سوره محمد(ص)- آیه16 – کتاب تفسیرراهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

وَمِنْهُم مَّن یَسْتَمِعُ إِلَیْکَ حَتَّی إِذَا خَرَجُوا مِنْ عِندکَ قَالُوا لِلَّذینَ أُوتُوا الْعِلْمَ مَاذَا قَالَ آنِفًا أُوْلَئِکَ الَّذینَ طَبَعَ اللَّهُ عَلَی قُلُوبهِمْ وَاتَّبَعُوا أَهْوَاءهُمْ

 

و برخی از آنان کسانی اند که به سوی تو گوش می دهند تا آن گاه که از نزدت خارج شدند [از روی استهزا] به کسانی که به آنها علم داده شده است می گویند: هم اکنون چه گفت؟ اینانند که خدا بر قلب هایشان مهر نهاده است و از هواهای خود پیروی کرده اند.

 

1- حضور برخی از کافران، در مجلس پیامبر(ص)، برای استماع وحی و سخنان آن حضرت

 

و منهم من یستمع إلیک

ضمیر «منهم» به کافران بازمی گردد که در آیات پیشین نامشان به میان آمده است (والذین کفروا یتمتّعون).

 

2- فراهم بودن زمینه های حضور آزادانه کافران در مجلس پیامبر(ص)، برای استماع وحی

 

و منهم من یستمع إلیک حتّی إذا خرجوا من عندک

 

3- استهزای کافران نسبت به وحی و سخنان پیامبر(ص)، در پی خارج شدن از محضر آن حضرت

 

حتّی إذا خرجوا من عندک قالوا ... ماذا قال ءانفًا

پرسش «ماذا قال آنفاً» از روی توهین و استهزا بوده است.

 

4- حضور کافران، در مجلس پیامبر(ص)، حضوری صوری با اهدافی توطئه آمیز*

 

و منهم من یستمع ... قالوا للذین أوتوا العلم ماذا قال ءانفًا

خداوند در این آیه، حالت پرسشگری کافران (ماذا قال آنفاً) را مورد سرزنش و توبیخ قرار داده است. این توبیخ، از آن جهت بوده است که در پرسش آنان، نوعی توطئه و سعی در سست کردن ایمان دیگران، نهفته بود.

 

5- افشای حرکت های مرموز کافران و منافقان، از سوی خداوند برای پیامبر(ص)

 

و منهم من یستمع إلیک حتّی إذا خرجوا من عندک

خطاب آیه شریفه به پیامبر(ص) است و ضمیر «منهم» ممکن است به کافران بازگردد که در آیات پیشین یاد شده اند و نیز ممکن است باتوجه به محتوای آیه ـ که نوعی حرکت نفاق آمیز را بیان داشته ـ به منافقان بازگردد.

 

6- کفر، مانع درک و پذیرش حق، حتی از زبان پیامبر(ص)

 

یستمع إلیک حتّی إذا خرجوا من عندک قالوا ... ماذا قال ءانفًا

«ماذا قال...» ممکن است پرسش حقیقی باشد و ناتوانی کافران از فهم کلام وحی را برساند.

 

7- وجود شخصیت های شناخته شده، عالم و آگاه به مفاهیم وحی در میان اصحاب پیامبر(ص)

 

قالوا للذین أوتوا العلم

می توان گفت: «الذین أوتوا العلم» بر همه مؤمنان اطلاق نشده است; بلکه نظر به افراد خاصی دارد که از جهت علمی، متمایز با دیگران بوده اند و گویندگان «ماذا قال آنفاً» به خاطر همین تشخّص و ویژگی، به آنان مراجعه می کرده اند.

 

8- عدم درک کافران نسبت به وحی و سخنان پیامبر(ص)، ناشی از هواپرستی و تیرگی قلب آنان

 

قالوا ... ماذا قال ... أولـئک الذین طبع اللّه علی قلوبهم و اتّبعوا أهواءهم

بنابر این که تعبیر «طبع اللّه علی قلوبهم» به عنوان علت «یستمع إلیک ... قالوا ... ماذا قال آنفاً» یاد شده باشد ـ و نه معلول آن ـ برداشت بالا استفاده می شود.

 

9- هواپرستی و ناتوانی از درک حقایق معنوی، دو عنصر به هم پیوسته

 

طبع اللّه علی قلوبهم و اتّبعوا أهواءهم

عطف دو جمله، ارتباط و پیوستگی تنگاتنگ میان محتوای آن دو را می رساند.

 

10- منافقان، در زمره کافران و گرفتار عذابی همانند آنان

 

و منهم من یستمع إلیک حتّی إذا خرجوا من عندک قالوا ... ماذا قال

چنانچه ضمیر «منهم» به «من هو خالد ...» بازگردد و مراد از آن در «من یستمع ...» ـ به قرینه محتوای آیه ـ منافقان باشد، می توان گفت: منافقان فرجامی همانند کافران خواهند داشت.

 

11- هواپرستی، مانع درک حقایق وحی و عامل مهر شدن قلب انسان به اراده خداوند*

 

أولـئک الذین طبع اللّه علی قلوبهم واتّبعوا أهواءهم

جمله «واتّبعوا أهوائهم» می تواند بیانگر علت «طبع اللّه ...» باشد; چه این که «طبع اللّه» می تواند بیانگر علت ناتوانی کافران و منافقان از درک پیام وحی به شمار آید.

 

12- قلب آدمی، در سرشت خود، پذیرای حق و عملکرد و روحیّات منفی او، عامل جمود آن

 

طبع اللّه علی قلوبهم واتّبعوا أهواءهم

از تعبیر «طبع اللّه علی قلوبهم» استفاده می شود که قلب آدمی در ابتدا، پذیرای سخن حق و قادر به فهم پیام الهی است; ولی در نتیجه عواملی از سوی خود انسان، طبق اراده الهی، قلب کارایی اصلی خود را از دست می دهد و در برابر حق نفوذناپذیر می شود.

اخلاق

آثار رذایل اخلاقی 12

اسلام

تاریخ صدر اسلام 1

حقایق

موانع درک حقایق 6، 9

حق

فطریت حق پذیری 12; موانع حق پذیری 6

خدا

آثار اراده خدا 11; افشاگری خدا 5

دین

آسیب شناسی دینی 8، 11

صحابه

علمای صحابه 7

عمل

آثار عمل ناپسند 12

قلب

آثار ختم قلب 8; عوامل ختم قلب 12; عوامل قساوت قلب 11

کافران

آزادی کافران 2; استهزاهای کافران 3; افشای کافران 5; توطئه کافران 4، 5; ختم قلب کافران 8; روش برخورد کافران 3، 4; عذاب کافران 10; هواپرستی کافران 8

کفر

آثار کفر 6

محمد(ص)

استماع سخنان محمد(ص) 1; استهزای سخنان محمد(ص) 3; توطئه علیه محمد(ص) 4، 5; کافران در حضور محمد(ص) 1، 2، 4; موانع درک سخنان محمد(ص) 8

منافقان

افشای منافقان 5; توطئه منافقان 5; عذاب منافقان 10; کفر منافقان 10

وحی

استماع وحی 1، 2; استهزای وحی 3; موانع فهم وحی 8، 11

هواپرستی

آثار هواپرستی 8، 9، 11