تفسیر آیات قرآن کریم- سوره محمد(ص)- آیه15 – کتاب تفسیرراهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِی وُعِدَ الْمُتَّقُونَ فِیهَا أَنْهَارٌ مِّن مَّاء غَیْرِ آسنٍ وَأَنْهَارٌ مِن لَّبَنٍ لَّمْ یَتَغَیَّرْ طَعْمُهُ وَأَنْهَارٌ مِّنْ خَمْرٍ لَّذَّةٍ لِّلشَّارِبینَ وَأَنْهَارٌ مِّنْ عَسَلٍ مُّصَفًّی وَلَهُمْ فِیهَا مِن کُلِّ الثَّمَرَاتِ وَمَغْفِرَةٌ مِّن رَّبِّهِمْ کَمَنْ هُوَ خَالِدٌ فِی النَّارِ وَسُقُوا مَاء حَمِیمًا فَقَطَّعَ أَمْعَاءهُمْ

 

وصف بهشتی که به تقوا پیشگان وعده داده اند این است که در آن نهرهایی است از آبی که بدبو شدنی نیست و نهرهایی از شیری که مزه اش تغییر نکرده است و نهرهایی از باده ای که برای آشامندگان لذّت بخش است و نهرهایی از عَسَل تصفیه شده و برای آنان در آن جا از همه میوه ها هست، و [از همه بهتر] آمرزشی از پروردگارشان است [آیا این بهشتی ها] مانند کسانی اند که در آتش جاودانه اند و آبی داغ به آنان نوشانده می شود که امعایشان را متلاشی می کند؟

 

1- بهشت و نعمت های آن، پاداش موعود الهی برای تقواپیشگان

 

الجنّة الّتی وعد المتّقون

 

2- خداوند، توصیف کننده بهشت برای متقین، در قبال جلوه دنیا در چشم کافران

 

و الذین کفروا یتمتّعون و یأکلون ... زیّن له سوء عمله ... مثل الجنّة الّتی وعد المتّقون

در صورتی که «مثل» به معنای توصیف باشد، از ارتباط این آیه با آیات پیشین مطلب بالا استفاده می شود.

 

3-ارزش ها و لذت های بهشتی، فراتر از تصوّر و اندیشه بشر

 

مثل الجنّة الّتی وعد المتّقون

در صورتی که واژه «مثل» به معنای تمثیل و تشبیه باشد; می رساند که بیان نعمت های اخروی بدون استفاده از تمثیل و تشبیه، برای بشر قابل فهم نیست.

 

4- تقوا و خویشتن داری از مخالفت با خدا، شرط بهرهوری از نعمت های عالی بهشت

 

الجنّة الّتی وعد المتّقون

وصف «متّقین»، مشعر به علّیت است.

 

5- مؤمنان نیک کردار، همان «متّقین» بهره مند از نعمت های بهشتی اند.

 

یدخل الذین ءامنوا و عملوا الصـلحـت جنّـت ... مثل الجنّة الّتی وعد المتّقون

در آیات پیشین، سخن از مؤمنان صلاح پیشه بود و اکنون در این آیه بر آنان عنوان «المتّقون» اطلاق شده است. آنچه به اجمال در آیات پیشین به ایشان وعده داده اند، خداوند در این آیه به تفصیل، بیان فرموده است.

 

6-نهرهای مختلف، زلال، گوارا و لذّت آفرین، نمودی از نعمت های والای بهشت

 

فیها أنهـر من ماء غیر ءاسن ... و أنهـر من خمر لذّة

 

7- وجود نهرهایی از آب های زلال، شیرهای گوارا، شراب های مسرت آفرین و عسل خالص در بهشت

 

فیها أنهـر من ماء غیر ءاسن و أنهـر من لبن لم یتغیّر طعمه و أنهـرمن خمر لذّة للشـربین و أنهـر من عسل مصفّی

 

8- حقایق مادی در جهان آخرت، دارای ماهیتی خالص، ناب و فاسد نشدنی

 

أنهـر من ماء غیر ءاسن و أنهـر من لبن لم یتغیّر طعمه و أنهـر من خمر لذّة للشـربین و أنهـر من عسل مصفًّی

در صورتی که واژه «مثل» به معنای توصیف باشد و نهرهای اخروی از نوع نهرهای مادی و دنیوی باشد; تعابیر «غیرآسن»، «لم یتغیّر طعمه» و «مصفّی» بیانگر ماهیت متفاوت آنها با امور دنیوی خواهد بود.

 

9- نعمت های بهشتی، خالی از نقص و بهرهوری از آن به دور از هر گونه رنج و ملال

 

ماء غیر ءاسن ... لبن لم یتغیّر طعمه ... خمر لذّة للشـربین و أنهـر من عسل مصفًّی

تعابیر «غیر آسن»، «لم یتغیّر طعمه»، «لذّة للشاربین» و «مصفّی» بیانگر بدبو و بدطعم نشدن، رنج آور نبودن و ملال نیاوردن است.

 

10- متّقین در بهشت، بهره مند از همه میوه ها

 

و لهم فیها من کلّ الثمرت

 

11- وفور و فراوانی نعمت ها و میوه ها در بهشت

 

و لهم فیها من کلّ الثمرت

تعبیر «من کلّ الثمرات»، می فهماند که اولاً میوه های بهشت گوناگون و بسیار متنوع است. ثانیاً هر نوع میوه آن به وفور و فراوانی وجود دارد; نه به صورت نمونه و اندک. مطلب نخست از واژه «کل» و مطلب دوم از جمع آمدن «الثمرات»، برداشت می شود.

 

12- انسان، در حیات اخروی همانند دنیا، دارای نیازها و لذت های مادی

 

فیها أنهـر من ماء ... من لبن ... من خمر ... من عسل مصفًّی و لهم فیهامن کلّ الثمرت

توصیف ها و ترغیب های خداوند به اموری چون نهرهای آب گوارا، شیر، شراب و عسل می رساند که انسان ها در آخرت از این امور مادی، لذت می برند و بدین لذت ها نیازمنداند.

 

13- نیازهای طبیعی و مادی بشر، وسیله ای در جهت گرایش دادن او به ارزش ها

 

فیها أنهـر من ماء غیر ءاسن و أنهـر من لبن لم یتغیّر طعمه و أنهـر من خمر لذّة للشـربین و أنهـر من عسل مصفًّی و لهم فیها من کلّ الثمرت

خداوند از گرایش های طبیعی انسان به نوشیدن و لذّت بردن و... در جهت تشویق او به دین داری، استقامت و تقواپیشگی در طریق حق استفاده کرده است.

 

14- شراب ها و نوشیدنی های بهشت، متفاوت با شراب های دنیا و دارای ماهیت و اثری دیگر

 

و أنهـر من خمر لذّة للشـربین

صفاتی که خداوند برای نوشیدنی های بهشت (آب، شیر و شراب) بیان داشته، صفاتی است که در دنیا برای آنها موجود نمی باشد. آنها در اسم شبیه اند، ولی در ماهیت و اثر متفاوت.

 

15- راه یافتن تقواپیشگان به بهشت، پس از غفران لغزش های دنیوی آنان از سوی پروردگار

 

الجنّة الّتی وعد المتّقون فیها ... و مغفرة من ربّهم

با توجه به این که در بهشت، زمینه لغزش و گناه نیست; تعبیر «مغفرة» نظر به خطاهای دنیوی دارد که به هر حال ـ حتی همه اهل تقوا ـ از آن مصون نیستند.

 

16- بهره مندی متقین از نعمت های عالی بهشت، همراه با زدایش خاطره تلخ لغزش ها از یاد آنان *

 

و لهم فیها من کلّ الثمرت و مغفرة من ربّهم

مراد از «مغفرة» می تواند، چشم پوشی از لغزش ها پس از ورود به بهشت باشد. در این صورت «مغفرة» به معنای صرف بخشش گناه نیست; زیرا اگر بخشیده نشده بودند، وارد بهشت نمی شدند. بنابراین مراد از غفران، ممکن است پوشاندن لغزش ها باشد; به گونه ای که دیگر بهشتیان، خود به یاد گذشته نیفتاده و خاطرشان ملول نگردد.

 

17- غفران و خوشنودی پروردگار از بهشتیان، نعمتی عظیم برای ایشان

 

فیها ... و مغفرة من ربّهم

در این آیه مغفرت پروردگار، همانند سایر نعمت ها، تذکر داده شده است و تنوین «مغفرة» دال بر تفخیم است.

 

18- مغفرت و محو کاستی های اعمال و لغزش های صالحان، جلوه ای از ربوبیت الهی است.

 

و مغفرة من ربّهم

از ارتباط غفران با وصف ربوبیت خدا، می توان نتیجه گرفت که خطاپوشی خداوند نسبت به مؤمنان نیک کردار متقی، ناشی از مقام ربوبیت و پروردگاری او است.

 

19- فرجام نیک متقین بهشتی، غیرقابل قیاس با فرجام سخت دوزخیان

 

مثل الجنّة الّتی وعد المتّقون ... کمن هو خـلد فی النار

 

20- بی تقوایی و هواپرستی، منتهی به خلود در آتش دوزخ

 

زیّن له سوء عمله و اتّبعوا أهواءهم ... هو خـلد فی النار

 

21- آب جوشان و گدازنده درون، نوشیدنی دوزخیان در آتش جاودان

 

کمن هو خـلد فی النار و سقوا ماء حمیمًا فقطّع أمعاءهم

 

22- متلاشی شدن درون دوزخیان، با نوشیدن آب های گدازنده

 

و سقوا ماء حمیمًا فقطّع أمعاءهم

 

23- فانی نشدن کالبد دوزخیان و نمردن آنان، با وجود شکنجه ها و قطعه قطعه شدن

 

خـلد فی النار ... فقطّع أمعاءهم

 

24- کالبد مادی بشر در آخرت، دارای ویژگی های جدید

 

هو خـلد فی النار ... فقطّع أمعاءهم

بدن انسان در دنیا، نه در آتش باقی می ماند و نه پس از متلاشی شدن به زندگی ادامه می دهد; ولی در آخرت با وجود عوامل گدازنده و نابودکننده، او همچنان زنده می ماند.

 

25- مقایسه راه و فرجام مؤمنان با کافران، زمینه ساز گرایش انسان ها به ایمان

 

مثل الجنّة الّتی وعد المتّقون فیها أنهـر ... کمن هو خـلد فی النار و سقوا ماء حمیمًا فقطّع أمعاءهم

خداوند، مقایسه فرجام مؤمنان و کافران را در استخدام هدایت بشر قرار داده است.

 

26- تفاوت فرجام اخروی مؤمنان و کافران، بازتاب تمایز عملکرد دنیوی آن دو

 

   الذین ءامنوا و عملوا الصـلحـت ... و الذین کفروا یتمتّعون و یأکلون ... الجنّة الّتی وعد المتّقون ... کمن هو خـلد فی النار و سقوا ماء حمیمًا فقطّع أمعاءهم

در این جا خداوند نخست به تمایزهای دنیوی اهل ایمان با کافران پرداخته و سپس تفاوت فرجام اخروی آنان را بیان داشته است. از این ارتباط موجود در آیات، پیوند تنگاتنگ میان عملکرد دنیوی هر گروه با فرجامشان استفاده می شود.

 

27- «عن معاویة بن حیدة: سمعت رسول اللّه(ص) یقول فی الجنّة بحر اللبن و بحر الماء و بحر العسل و بحر الخمر ثمّ تشقق الأنهار منها بعد;(1)

 

معاویة بن حیدة می گوید: از رسول خدا(ص) شنیدم که می فرمود: در بهشت دریای شیر، دریای آب، دریای عسل و دریای شراب است که نهرهای بهشتی از آنها منشعب گشته است».

انسان

لذتهای اخروی انسان 12; نیازهای اخروی انسان 12; ویژگیهای اخروی بدن انسان 24

ایمان

زمینه ایمان 25

بهشت

اهمیت لذایذ بهشت 3; تنوع نهرهای بهشت 6; توصیف بهشت 2; حقیقت آشامیدنیهای بهشت 14; حقیقت شراب بهشت 14; شرایط نعمتهای بهشت 4; لذت بخشی نعمتهای بهشت 9; مزه شیر بهشت 7; میوه های بهشت 10; نعمتهای بهشت 5، 6، 7، 16، 27; نهرهای زلال بهشت 7; نهرهای شراب بهشت 7، 27; نهرهای شیر بهشت 7، 27; نهرهای عسل بهشت 7، 27; وعده بهشت 1; وفور میوه های بهشت 11; وفور نعمتهای بهشت 11; ویژگیهای نعمتهای بهشت 9; ویژگی نهرهای بهشت 6

بهشتیان

نعمتهای بهشتیان 17

تقوا

آثار تقوا 4; فرجام بی تقوایی 20

جهنم

آب داغ جهنم 21; آثار آب داغ جهنم 22; آشامیدنیهای جهنم 21; جاودانگی در جهنم 23; موجبات جاودانگی در جهنم 20; ویژگیهای شکنجه های جهنم 23

جهنمیان

بدن جهنمیان 23; تلاشی روده های جهنمیان 22; فرجام شوم جهنمیان 19

خدا

افعال خدا 2; نشانه های ربوبیت خدا 18; وعده های خدا 1

دنیا

تزیین دنیا 2

روایت 27

صالحان

منشأ آمرزش صالحان 18

عمل

آثار عمل 26

قیاس

قیاس باطل 19

قیامت

امکانات مادی در قیامت 8; ویژگیهای قیامت 8

کافران

بینش کافران 2; فرجام اخروی کافران 26; مقایسه کافران با مؤمنان 25

گرایشها

زمینه گرایش به ارزشها 13

لذایذ

لذایذ مادی اخروی 12

مؤمنان

فرجام اخروی مؤمنان 26; مؤمنان صالح 5

متقین

آمرزش لغزش متقین 15; پاداش متقین 1; حسن فرجام متقین 19; فضایل متقین 5; متقین در بهشت 10، 15، 16; نعمتهای اخروی متقین 5، 10، 16; وعده به متقین 1

نعمت

مراتب نعمت 17; نعمت آمرزشهای خدا 17; نعمت رضایت خدا 17

نیازها

آثار نیازها ی مادی 13

هواپرستی

فرجام هواپرستی 20

پی نوشت ها:

1. الدرّالمنثور، ج 7، ص 464.