تفسیر آیات قرآن کریم- سوره محمد(ص)- آیه38 – کتاب تفسیرراهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی
هَاأَنتُمْ هَؤُلَاء تُدْعَوْنَ لِتُنفِقُوا فِی سَبیلِ اللَّهِ فَمِنکُم مَّن یَبْخَلُ وَمَن یَبْخَلْ فَإِنَّمَا یَبْخَلُ عَن نَّفْسهِ وَاللَّهُ الْغَنِیُّ وَأَنتُمُ الْفُقَرَاء وَإِن تَتَوَلَّوْا یَسْتَبْدلْ قَوْمًا غَیْرَکُمْ ثُمَّ لَا یَکُونُوا أَمْثَالَکُمْ
هان، این شمایید که دعوت می شوید تا در راه خدا انفاق کنید، پس برخی از شما بخل میورزید و هر کس بخل بورزد فقط در حق خودش بخل میورزد و خدااست بی نیاز مطلق و شمایید نیازمندان مطلق و اگر روی بگردانید مردمی دیگر غیر شما را به جایتان می آورد، سپس مانند شما نخواهند بود.
1- دعوت الهی از مؤمنان، به انفاق، مواجه با بخلورزی برخی از آنان
هـأنتم هـؤلاء تدعون لتنفقوا ... فمنکم من یبخل
2- دعوت الهی از مؤمنان، به انفاق در مسیر جهاد *
تدعون لتنفقوا فی سبیل اللّه
با توجه به این که آیات پیشین درباره جهاد می باشد; ممکن است مراد از «فی سبیل اللّه» نیازهای مالی جهاد باشد.
3- بخلورزی مردم از انفاق داوطلبانه، گواه ناخشنودی عمیق آنان از موظّف شدن به پرداخت قهری اموال *
إن یسئلکموها فیحفکم ... و یخرج أضغـنکم . هـأنتم هـؤلاء تدعون لتنفقوا فی سبیل اللّه فمنکم من یبخل
از ارتباط این آیه با آیه قبل، این معنا استفاده می شود که خداوند، بخل مردم را از انفاق داوطلبانه در راه او، نمونه ای از موضع گیری مردم در برابر پرداخت مال از روی ناگزیری و در پی اصرار دانسته است. در این صورت واژه «تدعون» اشاره به دعوت و ارشاد خواهد بود و «یسئلکموها فیحفکم» اشاره به طلب مصرانه و قهری.
4- ارزش انفاق و پرداخت مال، در گرو در راه خدا بودن آن است.
تدعون لتنفقوا فی سبیل اللّه
5- بخلورزی انسان از انفاق های اندک، گواه بخلورزی عمیق تر وی از انفاق کل اموال حتی با فرمان أکید الهی
إن یسئلکموها فیحفکم تبخلوا ... تدعون لتنفقوا فی سبیل اللّه فمنکم من یبخل
برداشت بالا بنابراین نکته است که تمایز «تدعون لتنفقوا» با «إن یسئلکموها» در این باشد که در اولی، بعضی از اموال، مورد نظر و در تعبیر دوم کل اموال لحاظ شده باشد.
6- بخل از انفاق در راه خدا، دامنگیر برخی از مؤمنان و مورد نکوهش الهی
هـأنتم هـؤلاء تدعون لتنفقوا فی سبیل اللّه فمنکم من یبخل
از لحن نکوهش آمیز این آیه، مطلب بالا برداشت می شود.
7- بخل از انفاق در راه خدا، مایه خسارت خود انسان
و من یبخل فإنّما یبخل عن نفسه
8- خداوند، بی نیاز مطلق و خلق، سراپا نیاز به درگاه او
و اللّه الغنیّ و أنتم الفقراء
9- انفاق های خلق در راه خدا، سودمند به حال خود ایشان و بی تأثیر در ذات بی نیاز یگانه معبود هستی
تدعون لتنفقوا فی سبیل اللّه ... و اللّه الغنیّ
10- تشریع انفاق از سوی خداوند، صرفاً در جهت منافع خود انسان ها است.
تدعون لتنفقوا ... و من یبخل فإنّما یبخل عن نفسه و اللّه الغنیّ و أنتم الفقراء
11- قوانین شریعت، در جهت رفع نیازهای واقعی خود مردم و بی تأثیر در ذات بی نیاز خداوند
و اللّه الغنیّ و أنتم الفقراء
با توجه به این که «واللّه الغنیّ و أنتم الفقراء» در بیان غنای الهی و نیز فقر خلق مطلق است; این نکته استفاده می شود که همه دستورات دین برای رفع نیازهای خلق است; و نفعی برای ذات خدا ندارد.
12- منافع همه طبقات جامعه، حتی ثروتمندان، در گرو انفاق و نوعی تعدیل ثروت*
تدعون لتنفقوا ... و اللّه الغنیّ و أنتم الفقراء
تعبیر «و أنتم الفقراء» ممکن است هم شامل نیاز انسان به پاداش الهی و هم شامل نوعی نیاز طبیعی و اجتماعی انسان ها باشد; یعنی، اصولاً جامعه بدون انفاق، دوام نمی یابد و تشریع انفاق از سوی خداوند، در واقع تضمینی بر ثبات و پایداری جوامع بشری است.
13- گروه های ثروت اندوز و بی توجه به احتیاج نیازمندان، در معرض نابودی و جایگزین شدن گروه های دیگر به جای ایشان
و إن تتولّوا یستبدل قومًا غیرکم
14- ملت های روی گردان از قوانین الهی، محکوم به زوال *
و إن تتولّوا یستبدل قومًا غیرکم
بنابر این که متعلق «تتولّوا»، مطلق قوانین شرع باشد و تعبیر «یستبدل» نظر به زوال و اضمحلال داشته باشد، برداشت بالا به دست می آید.
15ـ نقش ثروت اندوزی و عدم انفاق، در زوال جامعه و پیدایش تحولات ویرانگر اجتماعی*
تدعون لتنفقوا ... و إن تتولّوا یستبدل قومًا غیرکم
برداشت یاد شده بدان احتمال است که تعبیر «یستبدل قوماً غیرکم» اشاره به یکی از سنت های اجتماعی خداوند داشته باشد; زیرا امت های گرفتار در انحرافات اقتصادی، از درون پوسیده و یا به وسیله ملتی دیگر مقهور می شوند.
16ـ اراده الهی، حاکم بر تحولات تاریخی و اجتماعی بشر
و إن تتولّوا یستبدل قومًا غیرکم
استناد فعل «یستبدل» به خداوند، بیانگر مطلب بالا است.
17ـ قدرت خداوند بر از میان بردن یک قوم و جایگزین ساختن قومی دیگر، به جای ایشان دلیل بی نیازی مطلق او از خلق
و اللّه الغنیّ ... و إن تتولّوا یستبدل قومًا غیرکم
از این که جمله «و إن تتولّوا ...» به دنبال «واللّه الغنیّ و أنتم الفقراء» آمده است; محتوای آن «و إن تتولّوا» را دلیل و مؤید بی نیازی خداوند دانست.
18ـ شرافت پاسداری از دین، شایسته ملت های مجاهد و انفاقگر و نه بخلورزان دنیاگرا
و إن تتولّوا یستبدل قومًا غیرکم ثمّ لایکونوا أمثـلکم
با توجه به این که آیات پیشین در زمینه جهاد و انفاق و نیز روی گردانان از جهاد و انفاق بود; این آیه می تواند خطاب به جامعه مسلمین عصر پیامبر(ص) باشد که اگر آنان از جهاد و انفاق روی گردانند، خداوند شرافت پاسداری از دین را از آنان سلب کرده و به امتی خواهد داد که این چنین نباشند.
19ـ خالی نشدن صحنه جهان، از حاملان دین و وفاداران به قوانین الهی
و إن تتولّوا یستبدل قومًا غیرکم ثمّ لایکونوا أمثـلکم
خداوند به روی گردانان از دین و انفاق، صرفاً نفرموده است که شما را از میان می بریم; بلکه فرموده است: ملتی جز شما روی کار خواهیم آورد تا چون شما با دین و احکام الهی مقابله نکنند. از این مطلب، برداشت بالا استفاده می شود.
20ـ دین الهی برای بقا و استمرار خود، وابسته به هیچ گروه و قوم خاصی نیست.
و إن تتولّوا یستبدل قومًا غیرکم ثمّ لایکونوا أمثـلکم
امکان جایگزینی قومی به جای قومی دیگر، برای پاسداری از دین، می رساند که شرافت پاسداری از دین، از آنِ کسانی است که به قوانین آن عمل کنند; چه آنان از عرب باشند یا عجم.
احکام
فلسفه احکام 11
اقوام
جایگزینی اقوام 13، 17
انسان
تأمین منافع انسان 10
انفاق
آثار اجتماعی انفاق 12; آثار اجتماعی ترک انفاق 15; آثار فردی انفاق 9; اخلاص در انفاق 4; بخل در انفاق 5، 6، 7; دعوت به انفاق 1، 2; فلسفه انفاق 10; محدوده انفاق 5; ملاک ارزش انفاق 4; ناخشنودی از اجبار در انفاق 3; هلاکت معرضان از انفاق 13
انفاقگران
فضایل انفاقگران 18
بخل
آثار بخل 3، 7; سرزنش بخل 6
بخیلان
بی لیاقتی بخیلان 18; سرزنش بخیلان 6
تاریخ
منشأ تحولات تاریخ 16
ثروت
آثار تعدیل ثروت 12
ثروت اندوزان
هلاکت ثروت اندوزان 13
ثروت اندوزی
آثار اجتماعی ثروت اندوزی 15
جامعه
آسیب شناسی اجتماعی 15; تأمین منافع جامعه 12; عوامل انحطاط جامعه 15
جهاد
انفاق برای جهاد 2; جهاد مالی 2
خدا
آثار قدرت خدا 17; بی نیازی خدا 8، 9، 11; حاکمیت اراده خدا 16; دعوتهای خدا 1، 2; دلایل بی نیازی خدا 17; سرزنشهای خدا 6
خود
زیان به خود 7
دنیاطلبان
بی لیاقتی دنیاطلبان 18
دین
ابقای دین 20; فضیلت محافظت از دین 18; هلاکت معرضان از دین 14
دینداران
تداوم دینداران 19
زیان
عوامل زیان 7
مؤمنان
دعوت از مؤمنان 1، 2; مؤمنان و بخل 1، 6
مجاهدان
فضایل مجاهدان 18
موجودات
نیازمندی موجودات 8
نیازها
عوامل تأمین نیازها 11