تفسیر آیات قرآن کریم- سوره محمد(ص)- آیه12 – کتاب تفسیرراهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

إِنَّ اللَّهَ یُدْخِلُ الَّذینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ وَالَّذینَ کَفَرُوا یَتَمَتَّعُونَ وَیَأْکُلُونَ کَمَا تَأْکُلُ الْأَنْعَامُ وَالنَّارُ مَثْوًی لَّهُمْ

 

همانا خداوند کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند، به باغ هایی در می آورد که از پایین آنهانهرها جاری است و آنان که کفر ورزیده اند [از لذت های دنیا] بهره می برند و می خورند آن گونه که دام ها می خورند و جایگاهشان آتش خواهد بود.

 

1- نوید الهی به ورود مؤمنان نیک کردار، به باغ های بهشت با تکریم و اجلال

 

إنّ اللّه یدخل الذین ءامنوا و عملوا الصـلحـت جنّـت

واژه «یدخل» و اسناد فعل به خداوند، می رساند که مؤمنان با تکریم و اجلال و در سایه لطف و اراده الهی، گام در بهشت می نهند.

 

2- ره یافتن مؤمنان نیک کردار به بهشت، نمودی از ولایت الهی بر آنان

 

ذلک بأنّ اللّه مولی الذین ءامنوا ... إنّ اللّه یدخل الذین ءامنوا و عملوا الصـلحـت جنّـت

 

3- پیوستگی ایمان و عمل صالح در زندگی مؤمنان، شرط بهره مندی آنان از نعمت بهشت

 

یدخل الذین ءامنوا و عملوا الصـلحـت جنّـت

 

4- جریان نهرها در زیر قصرها و درخت های بهشت، از جاذبه های مهم آن است.

 

جنّـت تجری من تحتها الأنهـر

از آن جا که خداوند از میان همه اوصاف بهشت، تنها به جریان نهرها اشاره کرده است، اهمیت آن استفاده می شود.

 

5- تمایلات جسمانی و مادی بشر، همراه با وی در جهان آخرت

 

جنّـت تجری من تحتها الأنهـر

باغ ها و منظره زیبای آن و جریان رودها و آوای دلکش آن، اموری است که بشر در پرتو حواس و جنبه وجود مادی خویش، از آنها لذت برده و سود می جوید. خداوند، مؤمنان را به برخورداری از این لذت ها در جهان آخرت، نوید داده است.

 

6- استفاده خداوند از تمایلات طبیعی بشر، در جهت تشویق او به ایمان و ارزش ها

 

جنّـت تجری من تحتها الأنهـر

تمایل بشر به برخورداری از بوستان هایی سرشار از رودهای جاری، زمینه ای قرار گرفته است تا خداوند بهوسیله این تمایل طبیعی، او را به ارزش های معنوی مشتاق سازد.

 

7- لذّت جویی و شکمبارگی حیوان گونه کافران، تنها بهره آنان از زندگی دنیایی

 

الذین کفروا یتمتّعون و یأکلون کما تأکل الأنعـم و النار مثوًی لهم

از مقابله دو بخش آیه ـ که برای مؤمنان پایان خوش بهشت را یادآور شده ـ استفاده می شود که کافران، هرگز از آن نعمت های اخروی بهره نخواهند برد; بلکه تنها شهوت رانی و استفاده حیوان گونه از امکانات دنیا، نصیب آنان است.

 

8- آتش دوزخ، جایگاه کافران لذّت طلب و شکمباره

 

یتمتّعون و یأکلون ... و النار مثوًی لهم

 

9- هدف قرار دادن لذت جویی و شکمبارگی در زندگی، منشی حیوانی و نه شایسته مقام انسانی

 

و الذین کفروا یتمتّعون و یأکلون کما تأکل الأنعـم

لحن شدید توبیخی آیه و به شمار آوردن لذّت جویی صرف و به دور از عقیده و ایمان در حد زندگی حیوانی، مطلب بالا را افاده می کند.

 

10- مؤمن واقعی، در پی اعمال نیک است; نه غوطهور در لذّت و هوسرانی.

 

الذین ءامنوا و عملوا الصـلحـت ... و الذین کفروا یتمتّعون و یأکلون کما تأکل الأنعـم

خداوند، مؤمنان را متصف به «عملوا الصالحات» کرده و کافران را مشمول «یتمتّعون و یأکلون کما تأکل الأنعام» دانسته است. از این تقابل، مطلب بالا استفاده می شود.

 

11- بهرهوری مؤمنان، از امکانات دنیا، در محدوده صلاح و ارزش های انسانی

 

الذین ءامنوا و عملوا الصـلحـت ... و الذین کفروا یتمتّعون و یأکلون کما تأکل الأنعـم

آنچه در آیه شریفه مورد ملامت قرار گرفته، بهرهوری از دنیا به گونه حیوانی است; و نه مطلق بهرهوری.

 

12- شکم پرستی، دارای نقشی ویژه در میان سایر شهوات و تمایلات حیوانی

 

یتمتّعون و یأکلون کما تأکل الأنعـم

واژه «یتمتّعون» دربردارنده همه گونه لذّت جویی است. از این که «یأکلون...»، از میان همه شهوات اختصاص به ذکر یافته و بدان تصریح شده است، مطلب بالا استفاده می شود.

 

13- بهره گیری از نعمت های دنیوی و نیندیشیدن به آفریننده آن، شیوه ای حیوانی است.*

 

و الذین کفروا یتمتّعون و یأکلون کما تأکل الأنعـم

برداشت بالا بدان احتمال است که تشبیه کافر به حیوان، از آن جهت باشد که حیوان هنگام بهره گیری از موهبت های طبیعی، به پدیدآورنده آن نمی اندیشد.

 

14- سود جستن از امکانات زندگی، بدون هدفی متعالی و احساس مسؤولیت، عملی حیوانی*

 

یتمتّعون و یأکلون کما تأکل الأنعـم

برداشت بالا بدان احتمال است که تشبیه کافر به حیوان، از آن جهت باشد که حیوان در خوردن و لذّت جویی، جز ارضای غریزه به هدفی دیگر نیندیشیده و خود را مسؤول نمی داند.

 

15- بی ارزشی لذت ها و امکانات دنیویِ کافران، در مقایسه با فرجام سخت اخروی آنان

 

یتمتّعون و یأکلون ... و النار مثوًی لهم

خداوند، با تقبیح شیوه کافران و یادآوری فرجام شوم آنان، در حقیقت به مؤمنان یادآور شده است که چشم به زندگی دنیوی کافران ندوزند و لذّت جویی های آنان را ارزش نپندارند; زیرا زندگی کافران از نظر ماهیت، حیوانی و از نظر فرجام، دوزخی است.

 

16- بهشت، پایان رنج و تلاش مؤمنان و دوزخ فرجام لذّت جویی و فساد کافران

 

الذین ءامنوا و عملوا الصـلحـت جنّـت ... و الذین کفروا... النارمثوًی لهم

در این آیات، میان زندگی، اهداف و فرجام مؤمنان و کافران، مقایسه صورت گرفته است. مؤمنان اهل جهاد و عمل صالح اند و در پی دشواری های آن، از بهشت برخوردار خواهند شد. اما کافران اهل رفاه و لذت جویی اند و در پی آن گرفتار آتش خواهند بود.

 

17- زندگی اخروی انسان ها، بازتاب شیوه زندگی آنان در دنیا

 

الذین ءامنوا ... جنّـت ... و الذین کفروا ... النار مثوًی لهم

خداوند، برای مؤمنان و کافران دو نوع زندگی دنیوی ترسیم کرده و به تناسب هر یک، فرجامی در آخرت برای آنان، مشخص فرموده است.

 

18- بررسی فرجام امور، دارای نقشی اساسی در ارزش گذاری آن

 

إنّ اللّه یدخل الذین ءامنوا و ... جنّـت ... و الذین کفروا ... و النار مثوًی لهم

از تعبیر «و النار مثویً لهم» در پایان آیه، چنین استفاده می شود که اگر کسی بخواهد زندگی انسان ها را ارزش گذاری کند، مهم ترین ملاک ارزش گذاری، بررسی فرجام آن است، چنان که در ارزش گذاری زندگی مؤمنان باید به سرانجام نیک آنان (جنّات تجری...) توجه کرد.

ارزیابی

ملاک ارزیابی 18

امکانات دنیوی

محدوده استفاده از امکانات دنیوی 11

انسان

تمایلات اخروی انسان 5; مقامات انسان 9; نقش تمایلات انسان 6

انگیزش

عوامل انگیزش 6

ایمان

آثار ایمان 3; ایمان و عمل صالح 3; زمینه ایمان 6

بشارت

بشارت بهشت 1

بهشت

درختان بهشت 4; زمینه نعمتهای بهشت 3; صفات بهشت 4; کاخهای بهشت 4; منظره های بهشت 4; نقش بهشت 16; نهرهای بهشت 4

تشبیهات قرآن

تشبیه به حیوانات 7، 13; تشبیه کافران 7

تعقل

عدم تعقل در منعم 13

جهنم

نقش جهنم 16

حیوانات

صفات حیوانات 9، 13، 14

خدا

بشارتهای خدا 1; نشانه های ولایت خدا 2

زندگی

آثار زندگی دنیوی 17; اهمیت هدفداری در زندگی 14; عوامل مؤثر در زندگی اخروی 17

شکمبارگی

سرزنش شکمبارگی 9; نقش شکمبارگی 12

شهوترانی

سرزنش شهوترانی 10

صالحان

احترام اخروی صالحان 1; بشارت به صالحان 1; صالحان در بهشت 2; فضایل صالحان 1

عمل

آثار بررسی فرجام عمل 18

عمل صالح

آثار عمل صالح 3

قرآن

تشبیهات قرآن 7، 13

کافران

بی ارزشی امکانات دنیوی کافران 15; بی ارزشی لذایذ کافران 15; سختی فرجام کافران 15; شکمبارگی کافران 7; فرجام افساد کافران 16; فرجام لذت طلبی کافران 16; کافران در جهنم 8; لذت طلبی کافران 7، 8

گرایشها

زمینه گرایش به ارزشها 6

لذت طلبی

سرزنش لذت طلبی 9، 10

مؤمنان

احترام اخروی مؤمنان 1; بشارت به مؤمنان 1; صفات مؤمنان 10; عمل صالح مؤمنان 10; فرجام رنجهای مؤمنان 16; فضایل مؤمنان 1، 11; مؤمنان در بهشت 2; نعمتهای مؤمنان 3

نعمت

استفاده از نعمت های دنیوی 13، 14