تفسیر آیات قرآن کریم – سوره قصص – آیه 23 – کتاب تفسیر راهنما – تألیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

وَلَمَّا وَرَدَ مَاء مَدْیَنَ وَجَدَ عَلَیْهِ أُمَّةً مِّنَ النَّاس یَسْقُونَ وَوَجَدَ مِن دُونِهِمُ امْرَأتَیْنِ تَذُودَانِ قَالَ مَا خَطْبُکُمَا قَالَتَا لَا نَسْقِی حَتَّی یُصْدرَ الرِّعَاء وَأَبُونَا شَیْخٌ کَبیرٌ

و هنگامی که به آب مدین رسید گروهی از مردم را بر آن یافت که [چهارپایان خود را] آب می دادند و غیر از آنان، دو زن را یافت [که چهارپایانشان را ]بازمی داشتند، گفت: کار شما دو زن چیست؟ گفتند: ما [چهارپایانمان را] آب نمی دهیم تا این چوپانان [چهارپایان خود را] برگردانند و پدر ما پیرمردی کهن سال است [و نمی تواند به این کار بپردازد].

 

1 - موسی(ع) مسافت میان مصر تا مدین را بدون حادثه ای در خور بیان طی کرد.

 

فخرج منها ... و لمّا ورد ماء مدین

پرداختن قرآن به مقطع ورود موسی(ع) به حوالی مدین و سکوت از حوادث بین راه، نشان می دهد که برای وی از مصر تا مدین رخداد درخور ذکری اتفاق نیفتاده بود.

 

2 - ورود موسی(ع) به حوالی مدین در اثنای روز

 

و لمّا ورد ماء مدین وجد علیه أُمّة من الناس یسقون

 

3 - ورود موسی(ع) به محل آب شرب مدین هم زمان با آمدن چوپانان برای آب دادن دام هایشان

 

و لمّا ورد ماء مدین وجد علیه أُمّة من الناس یسقون

 

4 - روبرو شدن موسی(ع) با جمعیت انبوهی از چوپانان بر سر آب مدین

 

و لمّا ورد ماء مدین وجد علیه أُمّة من الناس یسقون

کلمه «أُمّة» به جماعتی از مردم گفته می شود و نکره آمدن آن،نشان دهنده کثرت چوپانان است.

 

5 - دامداری، شغل اصلی مردم مدین در زمان ورود موسی(ع) به آن سرزمین

 

وجد علیه أُمّة من الناس یسقون

جمعیت انبوه چوپانان برای آب دادن به دام ها، نشان دهنده مطلب یاد شده است.

 

6 - جلب توجه موسی(ع) به دو زن تنها که به جای آب دادن به گوسفندانشان، آنها را از نزدیک شدن به آب باز می داشتند.

 

و وجد من دونهم امرأتین تذودان

«ذود» (مصدر «تذودان») به معنای دور کردن است; یعنی، آن دو زن گوسفندانشان را دور می کردند و نمی گذاشتند که به آب نزدیک شوند. گفتنی است، که دو زن ـ چنان که از عبارت های بعد استفاده می شود ـ دختران شعیب بودند.

 

7 - پرسش موسی(ع) از دختران شعیب درباره انگیزه آنان از منع کردن گوسفندانشان از آب

 

قال ما خطبکما

«خطب» معادل «شأن» است; یعنی، «ما الذی حملکما علی الذود; چه چیزی شما را بر این کار وا می دارد؟»

 

8 - جواز گفت وگوی مردان با زنان نامحرم، با هدف خیرخواهانه و انگیزه دستگیری و مدد رسانی به آنان

 

قال ما خطبکما

 

9 - دختران شعیب به پرسش موسی پاسخ دادند.

 

قالتا لانسقی

 

10 - جواز پاسخ زنان به پرسش خیرخواهانه مردان نامحرم

 

قالتا لانسقی حتّی یصدر الرعاء و أبونا شیخ کبیر

 

11 - لزوم رعایت گزیده گویی از سوی مردان و زنان نامحرم در گفت وگو با یکدیگر و پرداختن به امور مهم و بسنده کردن به مقدار ضرورت

 

قال ما خطبکما قالتا ... و أبونا شیخ کبیر

در آیات مربوط به گفت وگوی موسی(ع) و دختران شعیب، رعایت گزیده گویی و پرهیز از زیاده گویی کاملاً مشهود است.

 

12 - پرهیز از اختلاط با مردان نامحرم، انگیزه دختران شعیب در ندادن آب به گوسفندان خود

 

قالتا لانسقی حتّی یصدر الرعاء

 

13 - لزوم اجتناب زنان از اختلاط با مردان نامحرم

 

قالتا لانسقی حتّی یصدر الرعاء

 

14 - دختران شعیب، برای آب دادن دام های خود، در انتظار پایان یافتن آب دهی چوپانان و بازگشتن آنان بودند.

 

قالتا لانسقی حتّی یصدر الرعاء

«إصدار» (مصدر «یصدر») به معنای بازگرداندن و «رعاء» (جمع «راعی») به معنای چوپانان است. مفعول «یصدر» حذف شده است; یعنی، «حتّی یصدر الرعاء أنعامهم».

 

15 - انتظار کشیدن برای خلوت شدن سرچاه از مردان نامحرم، عادت دختران شعیب و کار هر روزه آنان در آب دادن به گوسفندان خویش

 

قالتا لانسقی

برداشت یاد شده با توجه به آمدن فعل مضارع «لانسقی» ـ که مفید تکرار است ـ به دست می آید.

 

16 - ارتزاق خانواده شعیب از راه دامداری

 

و وجد من دونهم امرأتین تذودان ... قالتا لانسقی حتّی یصدر الرعاء

 

17 - نبودن مردی توانا در خانوداه شعیب، علت پرداختن دختران او به کار دامداری

 

قالتا لانسقی ... و أبونا شیخ کبیر

 

18 - اشتغال زنان به کار در بیرون از خانه جهت تأمین نیاز زندگی، در صورت نبود مردی در خانواده، کاری روا و پسندیده است.

 

قالتا لانسقی ... و أبونا شیخ کبیر

 

19 - شعیب(ع)، پیرمردی سالخورده و ناتوان از رسیدگی به کار دام

 

قالتا ... و أبونا شیخ کبیر

 

20 - تقارن هجرت موسی(ع) به مدین با دوران پیری شعیب(ع)

 

قالتا ... و أبونا شیخ کبیر

احکام 8، 10

زنان

شرایط اشتغال زنان 18

شعیب(ع)

بی پسری شعیب(ع) 17; پاسخ دختران شعیب(ع) 9; پرسش از دختران شعیب(ع) 7; پیری شعیب(ع) 19، 20; تأمین معاش خانواده شعیب(ع) 16; چوپانی دختران شعیب(ع) 6، 7، 14; دامداری خانواده شعیب(ع) 16; دختران شعیب(ع) 6; عفت دختران شعیب(ع) 12، 15; فلسفه دامداری دختران شعیب(ع) 17; قصه شعیب(ع) 16، 17، 19، 20

عمل

عمل پسندیده 18

مدین

اهل مدین در دوران موسی(ع) 5; تاریخ مدین 5; چوپانان مدین 3، 4; دامداری در مدین 5; شغل اهل مدین5

معاش

اهمیت تأمین معاش 18

موسی(ع)

پرسش موسی(ع) 7، 9; قصه موسی(ع) 1، 2، 3، 4، 6، 7، 9، 20; موسی(ع) در مدین 4، 6، 7; وقت ورود موسی(ع) به مدین 2، 3; وقت هجرت موسی(ع) 20; هجرت موسی(ع) به مدین 1، 20

نامحرم

اجتناب از اختلاط با نامحرم 12، 13; احکام نامحرم 8، 10; گفتگو با نامحرم 8، 10; محدوده گفتگو با نامحرم 11