تفسیر آیات قرآن کریم – سوره فاطر – آیه 32 – کتاب تفسیر راهنما – تألیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکِتَابَ الَّذینَ اصْطَفَیْنَا مِنْ عِبَادنَا فَمِنْهُمْ ظَالِمٌ لِّنَفْسهِ وَمِنْهُم مُّقْتَصِدٌ وَمِنْهُمْ سَابقٌ بالْخَیْرَاتِ بإِذْنِ اللَّهِ ذَلِکَ هُوَ الْفَضْلُ الْکَبیرُ

آن گاه این کتاب را به آن بندگانمان که برگزیدیم به میراث دادیم، پس برخی از آنان [در عمل به کتاب] به خویشتن ظلم می کنند و بعضی از آنان میانه رو هستند و برخی از آنان در اعمال خیر به اذن خداوند سبقت می گیرند. این است آن فضل بزرگ.

 

1 - مسلمانان، ملتی ممتاز و برگزیده الهی

 

ثمّ أورثنا الکتـب الذین اصطفینا

طبق نظر بیشتر مفسران، مقصود از «الکتاب» قرآن و مراد از «الذین اصطفینا» مسلمانان است.

 

2 - قرآن، ارث و موهبت الهی برای جامعه اسلامی

 

ثمّ أورثنا الکتـب الذین اصطفینا من عبادنا

برداشت یاد شده، از تعبیر ارث درباره اعطای قرآن به دست می آید; زیرا ارث چیزی است که برای آن تلاشی صورت نگرفته و در نتیجه حقی هم برای دریافت آن به وجود نیامده است.

 

3 - مسلمانان در حفظ و عمل کردن به قرآن، به سه دسته ستمکار (ضایع کننده عمر)، میانه رو و پیشتاز تقسیم می شوند.

 

فمنهم ظالم لنفسه و منهم مقتصد و منهم سابق بالخیرت

برداشت یاد شده، مبتنی بر این احتمال است که ضمیر جمع «منهم» به «الذین اصطفینا» بازگردد و این تقسیم بندی مربوط به مسلمانان باشد; نه «عبادنا» و عموم بندگان.

 

4 - انسان ها در ارتباط با دین الهی و کتاب آسمانی، به سه دسته ستمکار، میانه رو و پیشتاز تقسیم می شوند.

 

فمنهم ظالم لنفسه و منهم مقتصد و منهم سابق بالخیرت

برداشت یاد شده، براین احتمال است که ضمیر «منهم» به «عبادنا» (عموم بندگان) بازگردد; به ویژه اگر مقصود از «الکتاب» مطلق کتاب های آسمانی باشد، این احتمال تقویت خواهد شد.

 

5 - مسلمانان در انجام کارهای خیر، به سه دسته ستمکار، میانه رو و پیشتاز تقسیم می شوند.

 

فمنهم ظالم لنفسه و منهم مقتصد و منهم سابق بالخیرت

این برداشت، براساس دیدگاه برخی از مفسران است که اظهار داشته اند: قید «بالخیرات» در «سابق بالخیرات» قرینه بر این که ظلم به نفس و یا میانه روی، در مقایسه با «خیرات» سنجیده شده است. و به قرینه آمدن این قید در «سابق بالخیرات»، از جمله های «ظالم لنفسه» و «منهم مقتصد» حذف شده است.

 

6 - لزوم پیشه ساختن روش متعادل و بدور از افراط و تفریط در زندگی

 

و منهم مقتصد

هرچند مقصود از اقتصاد، تمسک به قرآن و پیروی از رهنمودهای آن است; ولی انتخاب واژه «مقتصد» می تواند برای رساندن این معنا باشد که اعتدال و میانه روی در امور، خود امری پسندیده و مورد ترغیب خداوند است.

 

7 - پیشتازان در انجام کارهای خیر، از بهترین مردم و والاترین آنان در پیشگاه خداوند

 

و منهم سابق بالخیرت

از تقسیم بندی سه گانه مردم در تمسّک به قرآن و دین داری (ضعیف، قوی و...) و آمدن گروه پیشتاز در انجام خیرات به عنوان آخرین و قوی ترین گروه، برداشت یاد شده به دست می آید.

 

8 - نزدیکی و دوری از قرآن، معیاری برای تعیین ارزش انسان ها و سعادت مندی آنان

 

ثمّ أورثنا الکتـب ... فمنهم ظالم لنفسه و منهم مقتصد و منهم سابق بالخیرت

 

9 - پیشتازان در انجام خیرات، مهم ترین صفت مسلمانان پیرو قرآن و انسان های قرآنی

 

و منهم سابق بالخیرت

برداشت یاد شده به این خاطر است که پیشتازان در تمسک به قرآن و حافظان ارث الهی، در این آیه به عنوان پیشتازان در خیرات معرفی شده اند.

 

10 - تمسّک به قرآن و پیروی از رهنمودهای آن، به خیر و صلاح جامعه و ترک آن ظلم به خویشتن است.

 

ثمّ أورثنا الکتـب ... فمنهم ظالم لنفسه

 

11 - تفاوت درجات دین داری و هدایت پذیری انسان ها، در فرهنگ قرآن

 

ثمّ أورثنا الکتـب ... فمنهم ظالم ... و منهم سابق بالخیرت

برداشت بالا از تقسیم شدن مردم در برابر قرآن به سه گروه یاد شده به دست می آید.

 

12 - اذن خداوند، شرط رسیدن به مقام پیشتازی در دین داری، زندگی قرآنی و انجام کارهای خیر

 

و منهم سابق بالخیرت بإذن اللّه

 

13 - انتخاب مسلمانان برای وراثت قرآن و بهره مند شدن از آموزه های آن، فضل بزرگ خداوند به آنان است.

 

ثمّ أورثنا الکتـب الذین اصطفینا ... ذلک هو الفضل الکبیر

برداشت یاد شده، مبتنی بر این احتمال است که «ذلک» به «اصطفاء» و «ایراث کتاب» (مستفاد از جمله «أورثنا الکتاب الذین اصطفینا») اشاره داشته باشد.

 

14 - توفیق پیشتازی در انجام کارهای خیر، فضل بزرگ الهی است.

 

و منهم مقتصد و منهم سابق بالخیرت بإذن اللّه ذلک هو الفضل الکبیر

برداشت یاد شده، مبتنی بر این است که «ذلک» اشاره به «سبق» در «سابق بالخیرات» باشد.

 

15 - «عن أبی جعفر(ع) ...یقول اللّه عزّوجلّ «ذلک هو الفضل الکبیر» یعنی القرآن...;(1)

 

از امام باقر(ع) روایت شده: ...[این که] خداوند عزّوجلّ می فرماید: «ذلک هو الفضل الکبیر» مقصود قرآن است...».

ارزشها

ملاک ارزشها 8

اعتدال

اهمیت اعتدال 6

انسان

اقسام انسان ها 4; انسان ها و دین 4; انسان های پیشگام 4; انسان های ظالم 4; انسان های معتدل 4; بهترین انسان ها 7; مراتب انسان ها 11

برگزیدگان خدا 1

جامعه

مصالح جامعه 10

خدا

آثار اذن خدا 12; عطایای خدا 2; مراتب فضل خدا 13، 14، 15

خود

ظلم به خود 10

دینداری

مراتب دینداری 11

دین

پیشگامی در عمل به دین 12

روایت 15

سعادت

ملاکهای سعادت 8

عمل

پیشگامان عمل خیر 9; پیشگامی در عمل خیر 14; زمینه عمل خیر 12; عمل خیر 10; فضایل پیشگامان در عمل خیر 7

فضل خدا

مشمولان فضل خدا 13، 14

قرآن

آثار اعراض از قرآن 8، 10; آثار انس با قرآن 8; آثار پیروی از قرآن 10; فضیلت قرآن 15; نقش قرآن 8; وارثان قرآن 13

مسلمانان

اقسام مسلمانان 3، 5; برگزیدگی مسلمانان 1; پیشگامی مسلمانان 9; صفات مسلمانان 9; فضایل مسلمانان 1، 2، 13; مسلمانان پیشگام 3، 5; مسلمانان ظالم 3، 5; مسلمانان معتدل 3، 5; مسلمانان و عمل خیر 5; مسلمانان و قرآن 3

نعمت

نعمت قرآن 2

هدایت

مراتب هدایت پذیری 11

پی نوشت ها :

1. تأویل الأیات الظاهرة، ص 471; بحارالأنوار، ج 23، ص 220، ح 22.