تفسیر آیات قرآن کریم – سوره طلاق – آیه 1 – کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی
یَا أَیُّهَا النَّبیُّ إِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاء فَطَلِّقُوهُنَّ لِعِدَّتِهِنَّ وَأَحْصُوا الْعِدَّةَ وَاتَّقُوا اللَّهَ رَبَّکُمْ لَا تُخْرِجُوهُنَّ مِن بُیُوتِهِنَّ وَلَا یَخْرُجْنَ إِلَّا أَن یَأْتِینَ بفَاحِشَةٍ مُّبَیِّنَةٍ وَتِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ وَمَن یَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ لَا تَدْرِی لَعَلَّ اللَّهَ یُحْدثُ بَعْدَ ذَلِکَ أَمْرًا
ای پیامبر! هرگاه بخواهید زنان را طلاق دهید در [وقتی که] عدّه آنان [آغاز می شود ]طلاقشان دهید، و حساب عدّه را نگاه دارید، و از خدا، پروردگارتان پروا کنید; آنان را از خانه هایشان بیرون نکنید، و نباید خود بیرون بروند مگر این که کار بسیار قبیح آشکاری انجام دهند [که در این صورت اخراجشان مُجاز است]; و اینها حدود خداوند است و هر کس از حدود خدا تجاوز کند قطعاً به خودش ظلم کرده است; تو نمی دانی، شاید خدا بعد از این، امری پدید بیاورد [که موجب آشتی گردد].
1 - نظارت بر حسن اجرای حدود الهی، از وظایف پیامبر(ص) و رهبر جامعه اسلامی
یـأیّها النبیّ إذا طلّقتم النساء ... تلک حدود اللّه
مخاطب قرار گرفتن شخص پیامبر(ص) در آغاز سوره و آیات مربوط به احکام طلاق و حدود الهی ـ با آن که این احکام و حدود مربوط به همه مسلمانان است ـ می تواند بیانگر برداشت یاد شده باشد.
2 - مشروعیت طلاق، در شریعت اسلام
إذا طلّقتم النساء
3 - لزوم اجرای صیغه طلاق در زمان عدّه زن (زمانی که زن از عادت ماهانه پاک شده و با شوهرش درنیامیخته است.)
إذا طلّقتم النساء فطلّقوهنّ لعدّتهنّ
«لام» در «لعدّتهنّ» معادل «عند» است; یعنی، «فطلّقوهنّ عند عدّتهنّ» (نظیر «أقیموا الصلاة لدلوک الشمس»; یعنی «عند دلوک الشمس).
4 - لزوم نگه داری عدّه طلاق و شمارش دقیق آن
فطلّقوهنّ لعدّتهنّ و أحصوا العدّة
5 - دقت در شمارش عدّه، از امور مهم در مسأله طلاق
فطلّقوهنّ لعدّتهنّ و أحصوا العدّة
مطلب یاد شده، از توصیه به شمارش دقیق عدّه ـ پس از فرمان به نگه داری عدّه (فطلقوهنّ لعدّتهنّ) ـ به دست می آید.
6 - توصیه خداوند به مردان و همسرانشان، مبنی بر رعایت تقوا و خداپرستی در مسائل مربوط به طلاق
إذا طلّقتم النساء ... و اتّقوا اللّه ربّکم
7 - نقش سازنده خداترسی و تقواپیشگی، در تضمین حقوق همسران و رفع اختلاف های آنان
إذا طلّقتم النساء ...و اتّقوا اللّه ربّکم
مطلب یاد شده، از توصیه خداوند به تقواپیشگی در بیان اولین حکم مربوط به طلاق استفاده می شود.
8 - ایمان به ربوبیت الهی، مقتضی تقواپیشگی و خداترسی است.
و اتّقوا اللّه ربّکم
9 - رعایت تقوای الهی، موجب تربیت و کمال آدمی است.
و اتّقوا اللّه ربّکم
«ربّ» به معنای تربیت کردن است و تربیت ایجاد حالتی در شیء پس از حالت قبل است تا آن گاه که به حد تمام و کمال برسد(مفردات راغب). بنابراین توصیه به تقوا و نیز توصیف خداوند به «ربّ» بودن، می تواند بیانگر مطلب یاد شده باشد.
10 - مردان، حق ندارند زنان مطلّقه خود را در ایّام عدّه، از خانه هایشان بیرون کنند.
لاتخرجوهنّ من بیوتهنّ
انتساب خانه ها به زنان (بیوتهنّ) گویای این نکته است که زنان مطلّقه، باید در همان منازلی زندگی کنند که پیش از اقدام به طلاق در آن جا بوده اند.
11 - محل سکونت زنان مطلّقه در ایّام عدّه، همان محل پیش از طلاق است و مردان حق ندارند آن را تغییر دهند.
لاتخرجوهنّ من بیوتهنّ
12 - زنان مطلّقه، حق ندارند در ایّام عدّه از خانه هایشان بیرون بروند.
و لایخرجن
13 - مردان، می توانند زنان مطلّقه خود را در صورت ارتکاب عملی بسیار زشت و روشن (مانند زنا و...) از خانه های خویش بیرون کنند.
و لایخرجن إلاّ أن یأتین بفـحشة مبیّنة
به هر عمل و گناهی که زشتی آن شدید و بزرگ باشد، «فاحشه» اطلاق می شود; مانند زنا در مورد زنان (برگفته از قاموس المحیط و مفردات راغب).
14 - ارتکاب عمل بسیار زشت و آشکار از سوی زنان مطلّقه، موجب سلب حق مسکن آنان از عهده همسران است.
و لایخرجن إلاّ أن یأتین بفـحشة مبیّنة
15 - احکام مربوط به زنان مطلّقه، از حدود الهی است.
تلک حدود اللّه
16 - تجاوز از حدود الهی و مرزهای دینی، ظلم به نفس است.
و من یتعدّ حدود اللّه فقد ظلم نفسه
17 - ضرر و زیان عمل نکردن به احکام الهی و شکستن مرزهای دینی، به خود متجاوزان بازمی گردد.
و من یتعدّ حدود اللّه فقد ظلم نفسه
18 - رعایت نکردن احکام و حدود الهی درباره طلاق از سوی همسران، ظلم به نفس و زیان رساندن به خویشتن است.
فطلّقوهنّ لعدّتهنّ ... و من یتعدّ حدود اللّه فقد ظلم نفسه
19 - فراهم شدن فرصت های مناسب برای حل مشکل طلاق و زمینه های رجوع مردان به زنان مطلّقه خویش، فلسفه تعیین عدّه طلاق
فطلّقوهنّ لعدّتهنّ ... لاتدری لعلّ اللّه یحدث بعد ذلک أمرًا
طبق نظر مفسران، ذیل آیه شریفه (لاتدری لعلّ اللّه...) اشاره به نگه داشتن عدّه برای طلاق دارد که شاید خداوند در مدت نگه داری عدّه، جریانی (مانند آن که طلاق دهنده پشیمان شود و بخواهد رجوع کند) پدید آورد تا مشکل طلاق حل گردد.
20 - بشارت و امید دادن خداوند به همسران مؤمن، مبنی بر پایان یافتن مناقشات آنان و پدید آمدن زمینه های رجوع و بازگشت آنها به زندگی مشترک خویش در ایّام عدّه
فطلّقوهنّ لعدّتهنّ ... لاتدری لعلّ اللّه یحدث بعد ذلک أمرًا
برداشت یاد شده، از آن جا است که ذیل آیه شریفه، درصدد دلداری به همسران و ایجاد امید در جان و روح آنان است.
21 - گذشت زمان، روشنگر برخی از حقایق و حل کننده بعضی از مشکلات ناپیدا برای بشر
فطلّقوهنّ لعدّتهنّ ... لاتدری لعلّ اللّه یحدث بعد ذلک أمرًا
برداشت یاد شده، از آن جا است که در فرصت عدّه، حقایقی همچون بدی ها و ضررهای جدایی و تنهازیستی روشن می شود و نیز همسران به عیب های خویش پی می برند و همین موجب رجوع و بازگشت به زندگی مشترک و حل مشکل طلاق گردد.
22 - «عن أبی جعفر(ع) فی قوله «فطلّقوهنّ لعدّتهنّ» و العدّة الطُّهر من الحیض...;(1)
از امام باقر(ع) درباره سخن خدا «فطلّقوهنّ لعدّتهنّ» روایت شده که مراد از عدّه، پاکی از حیض است».
23 - «عن النبیّ(ص) «فطلّقوهنّ لعدّتهنّ» قال: طاهراً من غیر جماع;(2)
از پیامبر(ص) درباره «فطلّقوهنّ لعدّتهنّ» روایت شده که فرمود: [زن باید در حالی طلاق داده شود] که از حیض پاک شده باشد; بدون این که در آن پاکی، آمیزشی صورت گرفته باشد».
24 - «عن سعدبن أبی خَلَف قال: سألت أباالحسن موسی بن جعفر(ع): ...ألیس اللّه عزّوجلّ یقول: «لاتخرجوهنّ من بیوتهنّ و لایخرجن» قال: فقال إنّما عنی بذلک الّتی تطلّق تطیقة بعد تطلیقة فتلک الّتی لاتَخرُج و لاتُخرَج حتّی تطلق الثالثة فإذا طلقت الثالثة فقد بانت منه و لانفقة لها، و المرأة الّتی یطلّقها الرجل تطلیقة ثمّ یدعها حتّی یخلوا أجلها فهـذا أیضاً یقعد فی منزل زوجها و لها النفقة و السکنی حتّی تنقضی عدّتها;(3)
سعدبن ابی خلف گوید: از امام کاظم(ع) پرسیدم...[و ]گفتم: آیا خداوند عزّوجلّ نفرموده: «لاتخرجوهنّ و لایخرجن» حضرت فرمود: خداوند [دراین دستور]زنی را قصد کرده که دو بار [به طلاق رجعی] طلاق داده می شود. این زن [نباید در زمان عدّه] از خانه خارج شود و نباید شوهر او را خارج کند تا این که طلاق سوم واقع شود. پس آن گاه که برای بار سوّم، طلاق داده شد از شوهر جدا می شود و برای او نفقه نیست. و زنی که شوهر او یک بار طلاق داده و او را رها نموده تا این که عدّه اش تمام شود، او نیز در منزل شوهرش می نشیند [و نباید خارج شود] و حق نفقه و سکنی دارد تا عدّه اش تمام شود».
25 - «عن سماعة بن مهران، قال: سألته عن المطلّقة أین تعتد؟ قال فی بیتهالاتخرج و ان ارادت زیارة خرجت بعد نصف اللیل و لاتخرج نهاراً و لیس لها أن تحجّ حتّی تنقض عدّتها;(4)
سماعة بن مهران گوید: از امام [صادق(ع)] پرسیدم: زنی که طلاق داده شده در کجا عدّه نگه دارد (عدّه خود را در کجا بگذارد)؟ فرمود: در خانه اش و از آن خارج نشود، و اگر قصد زیارتی (دیداری) را داشت، بعد از نیمه شب خارج گردد و روز بیرون نرود. و برای او جایز نیست حج به جا آورد، تا این که عدّه او تمام شود».
26 - «و سئل الصادق(ع) عن قول اللّه عزّوجلّ: «و اتقوا اللّه ربّکم لاتخرجوهنّ من بیوتهنّ و لایخرجن إلاّ أن یأتین بفاحشة مبیّنة» قال: إلاّ أن تزنی فتخرج و یقام علیها الحدّ;(5)
از امام صادق(ع) درباره سخن خدای عزّوجلّ: «...لاتخرجوهنّ من بیوتهنّ الاّ أن یأتین بفاحشة مبیّنة» سؤال شد فرمود: [زن در عدّه طلاق رجعی نباید از خانه خارج شود] مگر این که مرتکب زنا شود. در این صورت او را از خانه بیرون می برند و بر او حد جاری می گردد».
27 - «عن الرضا(ع) فی قول اللّه عزّوجلّ: «لاتخرجوهنّ من بیوتهنّ و لایخرجن إلاّ أن یأتین بفاحشة مبیّنة» قال: أذاها لأهل الرجل و سوء خلقها;(6)
از امام رضا(ع) درباره سخن خداوندعزّوجلّ «لاتخرجوهنّ من بیوتهنّ و لایخرجن إلاّ أن یأتین بفاحشة مبیّنة» روایت شده که فرمود: [مراد از فاحشه مبیّنه] آزار دادن زن به خانواده شوهر و بد خلقی او است».
28 - «عن أبی عبداللّه(ع) قال: المطلّقة تکتحل و تختضب و تطیب و تلبس ما شاءت من الثیاب لأنّ اللّه عزّوجلّ یقول: «لعلّ اللّه یحدث بعد ذلک أمراً» لعلّها أن تقع فی نفسه فیراجعها;(7)
از امام صادق(ع) روایت شده: زن مطلّقه [رجعی ]خوب است سرمه کشد و خضاب کند و خود را خوشبو نماید و آنچه دوست دارد، از لباس ها بپوشد; چون خدای عزّوجلّ فرمود است: «لعلّ اللّه یحدث بعد ذلک أمراً». شاید آن زن در دل شوهرش [محبوب] واقع شود و شوهر به او رجوع کند».
احکام 2، 3، 10، 11، 12، 24، 25، 26
فلسفه احکام 2، 3، 10، 11، 12، 24، 25، 19 26
ایمان
آثار ایمان به خدا 8
تقوا
آثار تقوا 7، 9; توصیه به تقوا 6; زمینه تقوا 8
تکامل
عوامل تکامل 9
حدودخدا 15
آثار تجاوز از حدودخدا 17 15; تجاوز از حدودخدا 16 15، 18; نظارت بر اجرای حدودخدا 1 15
حقایق
زمینه تبیین حقایق 21
حقوق
حق مسکن 24
خانواده
زمینه حل اختلاف خانوادگی 7، 20
خدا
بشارتهای خدا 20; توصیه های خدا 6
خود
زمینه ظلم به خود 16; زیان به خود 17; ظلم به خود 18
روایت 22، 23، 24، 25، 26، 27، 28
رهبران دینی
مسؤولیت رهبران دینی 1
زمان
نقش زمان 21
شوهر
آثار اذیت خانواده شوهر 27; اختیارات شوهر 13; توصیه به شوهر 6; مسؤولیت شوهر 10، 11
طلاق
احکام سه طلاق 24; احکام طلاق 2، 13، 15; احکام طلاق رجعی 19، 24; احکام عده طلاق 3، 4، 5، 10، 11، 12، 23، 24، 25، 26; تقوا در طلاق 6; شرایط طلاق 3، 22، 23; شمارش عده طلاق 4، 5; فلسفه عده طلاق19، 20، 28; مراد از عده طلاق 22
طهر
طهر غیر مواقع 23
محمد(ص)
مسؤولیت محمد(ص) 1
مشکلات
زمینه رفع مشکلات 21
مطلقه
آثار بداخلاقی مطلقه 27; آثار زنای مطلقه 13; آثار عمل ناپسند مطلقه 13، 14; اخراج مطلقه از خانه 13، 24، 26، 27; تجاوز به حقوق مطلقه 18; حد زنای مطلقه26; حقوق مطلقه 10، 11، 15، 24; خروج مطلقه از خانه 12، 24، 25; رجوع به مطلقه 28; زمینه رجوع به مطلقه19; زمینه سلب حقوق مطلقه 14; زینت مطلقه 28; مسؤولیت مطلقه 12; مسکن مطلقه 10، 11، 14; نفقه مطلقه24
همسر
بشارت به همسر مؤمن 20; تأمین حقوق همسر 7; توصیه به همسر 6
پی نوشت ها :
1. تفسیر قمی، ج 2، ص 373; نورالثقلین، ج 5، ص 347، ح 4.
2. الدرّالمنثور، ج 8، ص 190.
3. کافی، ج 6، ص 90، ح 5; نورالثقلین، ج 5، ص 350، ح 14.
4. کافی، ج 6، ص 90، ح 3; نورالثقلین، ج 5، ص 350، ح 15.
5. من لایحضره الفقیه، ج 3، ص 322، ح 10; نورالثقلین، ج 5، ص 350، ح 16.
6. کافی، ج 6، ص 97، ح 1; نورالثقلین، ج 5، ص 350، ح 17.
7. کافی، ج 6، ص 92، ح 14; نورالثقلین، ج 5، ص 352، ح 24.