تفسیر آیات قرآن کریم – سوره صافات – آیه 11 – کتاب تفسیر راهنما – تألیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

فَاسْتَفْتِهِمْ أَهُمْ أَشَدُّ خَلْقًا أَم مَّنْ خَلَقْنَا إِنَّا خَلَقْنَاهُم مِّن طِینٍ لَّازبٍ

پس از آنان نظر بخواه که آیا ساختار وجودی آنها محکم تر است یا آنچه [از فرشتگان و آسمان ها و زمین] خلق کرده ایم؟ ما آنان را از گِلی چسبنده خلق نموده ایم.

1 - پیامبر(ص) مأمور توجه دادن کافران و مشرکان بر آفرینش انسان و جهان و ترغیب آنان به تأمل و تفکر درباره آنها

فاستفتهم أهم أشدّ خلقًا أم من خلقنا

استفتا و پرسش در آیه شریفه، برای ترغیب به تفکر و تأمل است; نه برای پرسش و استفتای حقیقی.

2 - ناچیز بودن آفرینش انسان در مقایسه با آفرینش جهان (آسمان ها، زمین و...)

فاستفتهم أهم أشدّ خلقًا أم من خلقنا

ضمیر جمع «هم» در «فاستفتهم» ـ به قرینه آیات پیشین ـ به کافران و مشرکان بازمی گردد و مقصود از «من خلقنا» آسمان ها، زمین، فرشتگان و دیگر موجودات آسمانی است.

3 - عظمت آفرینش آسمان ها، زمین، فرشتگان و دیگر موجودات آسمانی

أهم أشدّ خلقًا أم من خلقنا

4 - آفرینش جهانی سخت تر از آفرینش انسان، (آسمان ها، زمین و فرشتگان) گواه قدرت خداوند بر آفرینش مجدد انسان ها در قیامت و آسان و ممکن بودن آن برای او است.

فاستفتهم أهم أشدّ خلقًا أم من خلقنا

برداشت یاد شده از آن جا است که روی سخن آیه شریفه مشرکان اند; آنان که منکر معاد بوده و آفرینش مجدد انسان ها را از خاک، امری بعید و بسیار سخت و ناممکن می شمردند و «أءذا مِتنا و کنّا ترابا و عظاما أءنا لمبعوثون»، (آیه 16 همین سوره).

5 - مشرکان آفرینش مجدد انسان ها را در قیامت، امری بعید و غیرممکن و بسیار سخت می دانستند.

فاستفتهم أهم أشدّ خلقًا أم من خلقنا

6 - آفرینش آغازین انسان از گِل چسبنده بود.

إنّا خلقنـهم من طین لازب

«طین» به معنای «گِل» و «لازب» به معنای «چسبنده» است.

7 - آفرینش انسان از گِل چسبنده، گواه برتری آفرینش جهان طبیعت بر آفرینش انسان و شاهد توانایی خدا بر احیای مجدد انسان ها از خاک است.

إنّا خلقنـهم من طین لازب

برداشت فوق از آن جا است که جمله «إنّا خلقناهم من طین لازب» تعلیل است برای آنچه مورد استفتا و استفهام در جملات قبل بود.

آسمان

عظمت خلقت آسمان ها 3; عظمت خلقت موجودات آسمانی 3

آفرینش

برتری خلقت آفرینش 7; سختی خلقت آفرینش 4; عظمت خلقت آفرینش 2

انسان

خلقت انسان 2، 4; عنصر خلقت انسان 6، 7

تفکر

تشویق به تفکر 1; تفکر در خلقت آفرینش 1; تفکر در خلقت انسان 1

خدا

نشانه های قدرت خدا 7

خلقت

خلقت از گِل چسبنده 6، 7

زمین

عظمت خلقت زمین 3

کافران

تشویق کافران 1

محمد(ص)

مسؤولیت محمد(ص) 1

مشرکان

بینش مشرکان 5; تشویق مشرکان 1

معاد

استبعاد معاد 5; دلایل معاد 4، 7; سهولت معاد 4

ملائکه

عظمت خلقت ملائکه 3