تفسیر آیات قرآن کریم – سوره رعد – آیه ۴ – کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

وَفِی الأَرْضِ قِطَعٌ مُّتَجَاوِرَاتٌ وَجَنَّاتٌ مِّنْ أَعْنَابٍ وَزَرْعٌ وَنَخِیلٌ صِنْوَانٌ وَغَیْرُ صِنْوَانٍ یُسْقَی بمَاء وَاحِدٍ وَنُفَضِّلُ بَعْضَهَا عَلَی بَعْضٍ فِی الأُکُلِ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِّقَوْمٍ یَعْقِلُونَ

و در زمین قطعه هایی است در کنار یکدیگر و باغهایی از انگورهاست و کشتزار و درختان خرمایی که بر یک ریشه اند و بر غیر یک ریشه ، با یک آب مشروب می شوند و [بااین حال ]برخی از آنها را در ثمرشان بر برخی دیگر برتری می دهیم. همانا در آن [ها که یاد شد] ، نشانه هایی است برای مردمی که می فهمند.

 

1ـ زمین متشکل از قطعه ها و سرزمینهای گوناگون چیده شده کنار یکدیگر

و فی الأرض قطع متجـورت

«قطع» (جمع قطعة) به معنای اجزا و قسمتهاست. «تجاور» (مصدر متجاورات) به معنای در جوار و نزدیک یکدیگر بودن است. توصیف سرزمینها به قطعه ها و بخشها می تواند به اعتبار اختلاف و تفاوت آنها باشد. بنابراین مراد از «قطع متجاورات» این است که: مناطق زمین علی رغم نزدیک بودن و متصل بودن به یکدیگر، مختلف و گوناگونند.

 

2ـ زمین جایگاه باغهایی از درختان انگور و دربردارنده کشتزارهاست.

و فی الأرض ... جنـّت من أعنـب و زرع

«جنة» (مفرد جنات) به معنای بوستان است که به اعتبار پوشش زمینش با درختان این نام بر آن اطلاق شده است و لذا کلمه درختان در برداشت آورده شد. «زرع» به معنای رویانیدن و نیز چیزی است که روییده شده باشد. در آیه شریفه معنای دوم مراد است.

 

3ـ زمین جایگاه درختان خرما ; درختانی که به یک ریشه روییده اند و درختانی که ریشه های جدا دارند.

و فی الأرض ... نخیل صنوان و غیر صنوان

«نخیل» (جمع نخل) و به معنای درختان خرماست. «صنوان» (جمع صنو) به چند درخت خرما گفته می شود که دارای یک ریشه باشند و به هر یک از آن درختان «صنو» می گویند.

 

4ـ درختان انگور ، نخلهای خرما و نیز سایر گیاهان علی رغم مشروب شدن از آبی با طبیعت واحد ، ثمرات و میوه های مختلف و گوناگون به بار می آورند.

جنـّت من أعنـب و زرع و نخیل ... یسقی بماء وحد و نفضل بعضها علی بعض فی الأُکل

 

5ـ خداوند ، ایجاد کننده تفاوت در میوه ها و ثمرات به دست آمده از درختان و گیاهان و برتری دهنده برخی از آنها بر برخی دیگر

و نفضل بعضها علی بعض فی الأُکل

«اُکُل» به معنای میوه و ثمره است و بر مطلق خوراکیها نیز اطلاق شده است.

 

6ـ زمین و بخشهای متفاوت آن و درختان و کشتزارها ، از نشانه های خدا و یکتایی او در تدبیر هستی

إن فی ذلک لأیـت لقوم یعقلون

 

7ـ گوناگون شدن میوه های درختان و محصولات کشاورزی ، علی رغم بهره وری آنها از آب با طبیعتی واحد ، از نشانه های توحید و یکتایی خدا در تدبیر هستی

یسقی بماء وحد و نفضل بعضها علی بعض فی الأُکل إن فی ذلک لأیـت لقوم یعقلون

 

8ـ مشروب شدن گیاهان و درختان گوناگون به وسیله آبی با طبیعت واحد ، از نشانه های خدا و یکتایی او در تدبیر هستی است.

یسقی بماء وحد ... إن فی ذلک لأیـت لقوم یعقلون

 

9ـ تنها صاحبان عقل و فهم بر دریافت ربوبیت خدا و یکتایی او در تدبیر هستی توانایند.

إن فی ذلک لأیـت لقوم یعقلون

 

10ـ عقل ابزاری برای شناخت ربوبیّت خدا و پدیده های طبیعی، منبعی برای شناخت اوست.

إن فی ذلک لأیـت لقوم یعقلون

 

11ـ تعقّل در پدیده های طبیعی ، آدمی را به شناخت خدا و یکتایی او در تدبیر امور هستی هدایت می کند.

إن فی ذلک لأیـت لقوم یعقلون

 

12ـ خارج پنداشتن تدبیر امور هستی از اختیار خداوند ، نشانه جهل و کور فکری است.

إن فی ذلک لأیـت لقوم یعقلون

 

13ـ تفکر در پدیده های هستی ، زمینه ساز باور به لقای خدا و برپایی قیامت است.

 

إن فی ذلک لأیـت لقوم یعقلون

برداشت فوق بر این اساس است که متعلق «آیات» به قرینه جمله «لعلکم بلقاء ربکم توقنون» در آیات قبل ، لقای خدا و برپایی قیامت باشد.

آفرینش:

تعقل در آفرینش 13

آیات آفاقی: 6، 7، 8، 10 ، 11

انگور:

باغهای انگور 2; درختان انگور 4

ایمان:

ایمان به قیامت 13; ایمان به لقاءالله 13; زمینه ایمان 13

بینش:

بینش غلط 12

تعقل:

آثار تعقل 11، 13; اهمیت تعقل 13; نشانه های عدم تعقل 12

توحید:

دلایل توحید ربوبی 6; زمینه توحید ربوبی 11; نشانه های توحید ربوبی 7، 8

جهل:

نشانه های جهل 12

خدا:

ابزار خدا شناسی 10; افعال خدا 5; ربوبیت خدا 12; روش خدا شناسی 11; محدوده اختیارات خدا 12

خرما:

باغهای خرما 3; درختان خرما 4; ویژگیهای درختان خرما 3

درختان:

تنوع درختان 4; منشأ تنوع درختان 7; نقش درختان 6

زمین:

باغهای زمین 2، 3; ساختار زمین 1; کشتزارهای زمین 2; نقش زمین 6; ویژگیهای زمین 1

سرزمینها:

تفاوت سرزمینها 1

شناخت:

ابزار شناخت 10; منابع شناخت 10

طبیعت:

تعقل در طبیعت 11; نقش طبیعت 10

عاقلان:

توحید ربوبی عاقلان 9; خداشناسی عاقلان 9; فضایل عاقلان 9; قدرت عاقلان 9

عقل:

نقش عقل 10

 

گیاهان:

تغذیه گیاهان 4، 7، 8

میوه ها:

برتری برخی میوه ها 5; تنوع میوه ها 4، 7; منشأ تنوع میوه ها 5; نقش میوه ها 6