تفسیر آیات قرآن کریم- سوره حج - آیه 52 – کتاب تفسیرراهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

وَمَا أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِکَ مِن رَّسُولٍ وَلَا نَبیٍّ إِلَّا إِذَا تَمَنَّی أَلْقَی الشَّیْطَانُ فِی أُمْنِیَّتِهِ فَیَنسَخُ اللَّهُ مَا یُلْقِی الشَّیْطَانُ ثُمَّ یُحْکِمُ اللَّهُ آیَاتِهِ وَاللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ

و پیش از تو هیچ رسولی و هیچ پیامبری نفرستادیم مگر این که وقتی آرزو می کرد [دینش را پیش ببرد ]شیطان در آنچه او آرزو کرده بود [مطالبی نادرست] القا می کرد. پس خدا آنچه را شیطان القا می کرد از میان می بُرد، سپس آیات خود را محکم می ساخت، و خدا دانا و با حکمت است.

1 - پیامبران الهی دو دسته اند: رسول و نبی

و ما أرسلنا من قبلک من رسول و لانبیّ إلاّ إذا تمنّی ألقی الشیطـن فی أُمنیّته

«تمنّی» (مصدر «تمنّی») هر گاه به کتاب و مانند آن اضافه شود، به معنای تلاوت و قرائت است. «تمنّی الکتاب»; یعنی، نوشته را خواند(مختار الصحاح). مفعول «تمنّی» در آیه بالا، حذف شده است و تقدیر آن به قرینه جمله «ثمّ یحکم اللّه آیاته»، «إذا تمنّی آیاتنا» می باشد. «إلقاء» (مصدر «ألقی») هرگاه با «فی» به کار رود، به معنای وضع و نهادن می آید. بنابراین معنای جمله فوق چنین می شود: ما هیچ رسول و پیامبری را پیش از تو نفرستادیم، مگر این که هرگاه آیات ما را خواند، شیطان در تلاوت او شبهه ای انداخت.

2 - فضیلت و برتری مقام رسالت بر نبوت

و ما أرسلنا من قبلک من رسول و لانبیّ

با توجه به تقدیم «رسول» بر «نبی»، مطلب فوق  به دست می آید.

3 - تلاوت آیات الهی برای مردم، شیوه تبلیغ رسولان و پیامبران

و ما أرسلنا من قبلک من رسول و لانبیّ إلاّ إذا تمنّی ... فی أُمنیّته

4 - شبهه آفرینی شیطان به هنگام تلاوت آیات الهی توسط پیامبران برای مردم

و ما أرسلنا من قبلک من رسول و لانبیّ إلاّ إذا تمنّی ألقی الشیطـن فی أُمنیّته

5 - شیطان، موجودی اغواگر و گمراه کننده

إلاّ إذا تمنّی ألقی الشیطـن فی أُمنیّته

6 - زدوده شدن شبهات شیطانی از آیات تلاوت شده توسط پیامبران و استوار گشتن آن به اراده خداوند

فینسخ اللّه ما یلقی الشیطـن ثمّ یحکم اللّه ءایـته

«نسخ» (مصدر «ینسخ») به معنای ازاله، ابطال و زدودن است. «ما» (مفعول «ینسخ») کنایه از شبهاتی است که شیطان به هنگام تلاوت آیات الهی توسط پیامبران، در آنها می نهاد. «إحکام» نیز به معنای استوار کردن است. بنابراین معنای جمله فوق چنین می شود: آن گاه خداوند شبهات شیطانی را می زدود و آیات خود را پس از سست و لرزان شدن با آن شبهات، محکم و استوار می ساخت.

7 - شبهه آفرینی شیطان به هنگام تلاوت آیات قرآن توسط پیامبر اسلام(ص) برای مردم

و ما أرسلنا ... ألقی الشیطـن فی أُمنیّته

8 - آزاد گذاشتن شیطان برای ایجاد شبهه پیرامون آیات وحی از یک سو و زدودن شبهه و تثبیت آیات از سوی دیگر، جلوه ای از علم و حکمت خداوند

ألقی الشیطـن ... و اللّه علیم حکیم

9 - خداوند، علیم (دانا) و حکیم (سنجیده کار) است.

و اللّه علیم حکیم

آیات خدا

تلاوت آیات خدا 3، 4

اسماوصفات

حکیم 9; علیم 9

انبیا 1

تبلیغ انبیا  4; روش تبلیغ انبیا  3

خدا

آثار اراده خدا 6; نشانه های حکمت خدا 8; نشانه های علم خدا 8

رسالت

فضیلت مقام رسالت 2

رسولان خدا 1

روش تبلیغ رسولان خدا  3

شیطان

آزادی شیطان 8; اضلال شیطان 5; اغواگری شیطان 5، 7، 8; شبهه افکنی شیطان 4، 7، 8

قرآن

اتقاق قرآن 6; رفع شبهه از قرآن 6، 8; شبهه افکنی در قرآن 8

محمد(ص)

شیطان هنگام تلاوت قرآن محمد(ص) 7

نبوت

فضیلت مقام نبوت 2