تفسیر آیات قرآن کریم- سوره الفتح- آیه6 – کتاب تفسیرراهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی
وَیُعَذِّبَ الْمُنَافِقِینَ وَالْمُنَافِقَاتِ وَالْمُشْرِکِینَ وَالْمُشْرِکَاتِ الظَّانِّینَ باللَّهِ ظَنَّ السَّوْءِ عَلَیْهِمْ دَائِرَةُ السَّوْءِ وَغَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَلَعَنَهُمْ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَهَنَّمَ وَسَاءتْ مَصِیرًا
و تا مردان و زنان منافق و مردان و زنان مشرک را [بهوسیله غیظ و غصّه] عذاب دهد همآنان که گمان بد به خدا می برند [که پیامبر را یاری نخواهد کرد ]گردش بد زمانه آنها را احاطه کرده است و خداوند بر آنان غضب کرده و لعنشان نموده است و جهنّم را برایشان آماده ساخته و چه بد سرانجامی است!
1 - عذاب و کیفر الهی، متوجّه مردان و زنان منافق و مشرک
و یعذّب المنـفقین و المنـفقـت و المشرکین و المشرکـت
2 - عنایت و حمایت الهی از مؤمنان، مایه درد و رنج منافقان و مشرکان*
أنزل السکینة ... و یعذّب المنـفقین و المنـفقـت و المشرکین و المشرکـت
بنابراین که «یعذّب» ـ همچون «لیدخل...» ـ تعلیلی برای انزال سکینه و ازدیاد ایمان باشد، برداشت بالا استفاده می شود.
3 - نفاق و شرک و بدگمانی به خداوند، مایه ابتلا به عذاب الهی
و یعذّب المنـفقین ... و المشرکین ... الظانّین باللّه ظنّ السوء
وصف نفاق، شرک و ظن سوء به خداوند، مشعر به علیت است.
4 - تساوی مردان و زنان، در ابتلا به نتایج نفاق و شرک خویش
و یعذّب المنـفقین و المنـفقـت و المشرکین و المشرکـت
5 - خطر منافقان برای اسلام و گناه آنان نزد خداوند، بیش از مشرکان *
و یعذّب المنـفقین و المنـفقـت و المشرکین و المشرکـت
تقدم «المنافقین و المنافقات» بر «المشرکین و المشرکات»، ممکن است اشاره به مطلب بالا داشته باشد.
6 - صلح حدیبیه، زمینه قرار گرفتن منافقان و مشرکان، در تنگنا و رنج *
إنّا فتحنا لک فتحًا مبینًا . لیغفر ... لیدخل المؤمنین و ...و یعذّب المنـفقین و المنـفقـت و المشرکین و المشرکـت
در صورتی که «یعذّب...» با صدر سوره (إنّا فتحنا...) در ارتباط باشد; احتمال می رود که مراد از عذاب، صرفاً عذاب اخروی نباشد; بلکه بیانگر تنگناهای خط نفاق و شرک، پس از رخداد صلح حدیبیه باشد.
7 - بد گمانی به خداوند، روح اصلی نفاق و شرک
المنـفقین ... والمشرکین ... الظانّین باللّه ظنّ السوء
با توجّه به این که «الظانّین...» صفت برای هر دو گروه (منافقان و مشرکان) است و در این جا از میان همه اوصاف آنان، این صفت اختصاص به ذکر یافته است; مطلب بالا استفاده می شود.
8 - بدگمانی به خداوند، از گناهان بزرگ و موجب قرار گرفتن انسان در زمره منافقان و مشرکان
المنـفقین ... و المشرکین ... الظانّین باللّه ظنّ السوء
وصف «الظانّین...» مشعر به علیت است; یعنی، این بدگمانی است که روح اصلی نفاق و شرک را تشکیل داده و انسان ها با این بدگمانی، منافق و مشرک می شوند.
9 - رخداد صلح حدیبیه، پاسخی قاطع به بدگمانی منافقان و مشرکان درباره موفقیت های اسلام *
إنّا فتحنا لک فتحًا مبینًا . لیغفر لک ... و یعذّب المنـفقین و ... الظانّین باللّه ظنّ السوء
چنانچه «و یعذّب...» عطف بر «لیغفر لک...» باشد; آیه شریفه می تواند بیانگراین مطلب باشد که منافقان و مشرکان، به سرنوشت اسلام بدگمان بودند و می پنداشتند که خداوند از مؤمنان حمایت نخواهد کرد; ولی صلح پیروزمند حدیبیه، نادرستی پندار آنان را اثبات کرد.
10 - منافقان و مشرکان، گرفتاران واقعی در گرداب بدی ها و شکست ها
علیهم دائرة السوء
بنا بر این که جمله «علیهم...» درمقام اخبار باشد ـ ونه انشاء ـ برداشت بالا استفاده می شود.
11 - منافقان و مشرکان، مورد خشم و نفرین الهی و به دور از رحمت او
و غضب اللّه علیهم و لعنهم
12 - منافقان و مشرکان، گرفتار عذاب دنیوی و اخروی
علیهم دائرة السوء ... و أعدّ لهم جهنّم
تعبیر «دائرة السوء» ـ با توجه به ذیل آیه (اخبار به عذاب جهنم) ـ می تواند ناظر به عذاب و سختی های دنیا باشد.
13 - جهنم، مهیا شده از سوی خداوند برای منافقان و مشرکان
و أعدّ لهم جهنّم
14 - دوزخ، فرجامی بس شوم و ناگوار
و ساءت مصیرًا
15 - نقش مهم توجّه به فرجام امور، در موضع گیری ها و گرایش های انسان
لیدخل المؤمنین و المؤمنـت جنّـت ... و یعذّب المنـفقین و ... و أعدّ لهم جهنّم
خداوند، آخرین سخنی را که درباره مؤمنان و نیز منافقان و مشرکان یادآور شده، فرجام نیک مؤمنان و سرنوشت سخت منافقان و مشرکان است و این سخنان از سر تشویق و تهدید صادر شده است; مطلب بالا استفاده می شود.
16 - «روی عن العالم(ع) انّه قال ... و اللّه تعالی لایعذّب عبداً بعد التوبة و الإستغفار إلاّبسوء ظنّه و تقصیره فی رجائه للّه عزّوجلّ ... فإنّ اللّه تعالی یقول: «الظانّین باللّه ظنّ السوء علیهم دائرة السوء و غضب اللّه علیهم»...;(1)
از امام (ع) روایت شده که فرمود: خدای تعالی هیچ بنده ای را بعد از توبه و استغفار عذاب نمی کند; مگر به خاطر گمان بد او نسبت به خدا و کوتاهی در امیدواری به خدای عزّوجلّ; زیرا خدای تعالی می فرماید: «الظانّین باللّه ظنّ السوء و علیهم دائرة السوء و غضب اللّه علیهم»...».
اسلام
شک در پیروزی اسلام 9
امیدواری
اهمیت امیدواری به خدا 16
جهنم
آمادگی جهنم 13; شومی جهنم 14
خدا
آثار حمایتهای خدا 2; آثار سوءظن به خدا 3، 8، 16; افعال خدا 13; سوءظن به خدا 7; عذابهای خدا 1; کیفرهای خدا 1; گناه سوءظن به خدا 8
ذکر
ذکر فرجام امور 15
روایت 16
زن
تساوی زن و مرد 4; عذاب زنان منافق 1
شرک
آثار شرک 3، 4; حقیقت شرک 7
صلح حدیبیه
آثار صلح حدیبیه 6، 9
عذاب
اهل عذاب 12; موجبات عذاب 3، 16
گناه
گناهان کبیره 8
لعن خدا
مشمولان لعن خدا 11
مؤمنان
آثار حمایت از مؤمنان 2
مرد
عذاب مردان منافق 1
مشرکان 8
خطر مشرکان 5 8; زمینه رنج مشرکان 2 8، 6; سوءظن مشرکان 9 8; شکست مشرکان 10 8; عذاب اخروی مشرکان 12 8; عذاب دنیوی مشرکان 12 8; عذاب مشرکان 1 8; کیفر مشرکان 1 8; گناه مشرکان 5 8; لعن بر مشرکان 11 8; مشرکان 8 در جهنم 13; مغضوبیت مشرکان 11 8; نقش مشرکان 5 8
مغضوبان خدا 11
منافقان 8
خطر منافقان 5 8; زمینه رنج منافقان 2 8، 6; سوءظن منافقان 9 8; شکست منافقان 10 8; عذاب اخروی منافقان 12 8; عذاب دنیوی منافقان 12 8; گناه منافقان 5 8; لعن بر منافقان 11 8; مغضوبیت منافقان 11 8; منافقان 8 در جهنم 13; نقش منافقان 5 8
موضعگیری
عوامل مؤثر در موضعگیری 15
نفاق
آثار نفاق 3، 4; حقیقت نفاق 7
پی نوشت ها:
1. بحارالأنوار، ج 67، ص 399، ح 72 و ص 389، ح 56.
تصاویر ضمیمه
