تفسیر آیات قرآن کریم- سوره الفتح- آیه15 – کتاب تفسیرراهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

سَیَقُولُ الْمُخَلَّفُونَ إِذَا انطَلَقْتُمْ إِلَی مَغَانِمَ لِتَأْخُذُوهَا ذَرُونَا نَتَّبعْکُمْ یُرِیدُونَ أَن یُبَدِّلُوا کَلَامَ اللَّهِ قُل لَّن تَتَّبعُونَا کَذَلِکُمْ قَالَ اللَّهُ مِن قَبْلُ فَسَیَقُولُونَ بَلْ تَحْسُدُونَنَا بَلْ کَانُوا لَا یَفْقَهُونَ إِلَّا قَلِیلًا

 

به زودی آن برجای گذاشته شدگان ـ هنگامی که شما برای گرفتن غنیمت هایی [به سوی خیبر ]حرکت می کنید ـ خواهند گفت: ما را بگذارید تا از پی شما بیاییم. آنان می خواهند کلام خدا را [که گفته است: غیر اصحاب حُدیبیه در خیبر شرکت نکنند ]تغییر دهند، بگو: شما هرگز نباید از پی ما بیایید، خداوند از پیش چنین گفته است، پس خواهند گفت: [نه،] بلکه شما به ما حَسَد میورزید [چنین نیست ]بلکه آنان جز اندکی فهم نمی کنند.

 

1 - اخبار خداوند، از مواضع بعدی متخلّفان از سفر حدیبیه، در قبال مسؤولیت های جهادی

 

سیقول المخلّفون

 

2 - تمایل متخلّفان از سفر حدیبیه، به شرکت در جنگ خیبر برای دستیابی به غنایم و یا پوشاندن گذشته خود

 

سیقول المخلّفون إذا انطلقتم إلی مغانم ... ذرونا نتّبعکم

هدف متخلّفان از شرکت در جنگ خیبر، یا رسیدن به غنایم و یا توجیه گذشته تاریک خود بود. تعبیر «إلی مغانم»، بیانگر نکته اول و «یریدون أن یبدلّوا...» حاکی از نکته دوم است.

 

3 - وعده الهی به مسلمانان، در دستیابی به فتح خیبر و غنایم آن، پس از صلح حدیبیه

 

سیقول المخلّفون إذا انطلقتم إلی مغانم لتأخذوها ذرونا نتّبعکم

آیه شریفه، در زمینه جنگ خیبر است و خداوند از حرکت مسلمانان به این جنگ به عنوان حرکت به سوی غنایم یاد کرده است. از این نکته استفاده می شود که خداوند به طور ضمنی، نوید فتح خیبر و غنایم آن را به جبران مشکلات سفر حدیبیه، به مسلمانان داده است.

 

4 - غنایم خیبر، ارمغان الهی به مسلمانان، در پی اقدام به سفر پر خطر حدیبیه *

 

سیقول المخلّفون إذا انطلقتم إلی مغانم لتأخذوها

سفر حدیبیه، در آغاز چنین می نمود که فرجامی بس مبهم و آمیخته با خطر دارد و مؤمنان واقعی با این همه بدان اقدام کردند و در پی آن خداوند نوید غنایم خیبر را به ایشان داد. با توجه به این مطالب، احتمال می رود که میان تن دادن به آن مشکلات و دست یابی به این غنایم ارتباطی باشد.

 

5 - تشویق مسلمانان از سوی خدا، برای شرکت در جنگ خیبر

 

إذا انطلقتم إلی مغانم لتأخذوها

خداوند، حرکت به سوی جنگ خیبر را حرکت به سوی غنایم دریافتی دانسته است و بدین وسیله دو نکته را به مسلمانان یادآور شده است: 1ـ پیروزی حتمی، 2ـ دستیابی به غنایم. این دو پیام بی تردید در روحیه دادن به سپاه اسلام و تهییج آنان، نقش داشته است.

 

6 - متخلفان از سفر حدیبیه، در صدد تغییر کلام خدا با شرکت در جنگ خیبر

 

ذرونا نتّبعکم یریدون أن یبدّلوا کلـم اللّه

در برداشت های آتی، چگونگی و شیوه تصمیم متخلفان و احتمال هایی که در آیه وجود دارد، بیان شده است.

 

7 - اعراب متخلّف از سفر حدیبیه، درصدد توجیه تخلف گذشته خود با شرکت در جنگ خیبر*

 

ذرونا نتّبعکم یریدون أن یبدّلوا کلـم اللّه

از آیات پیشین استفاده می شود که انگیزه اصلی متخلفان از حدیبیه، بی ایمانی بوده است; ولی آنان با اعلام آمادگی برای شرکت در جنگ خیبر، می خواستند خود رامؤمن جلوه داده و گذشته خود را توجیه کنند و سخن الهی را در مورد خود نفی نمایند.

 

8 - تلاش متخلّفان حدیبیه برای حضور در جنگ خیبر، به منظور شکستن نهی الهی از شریک شدن آنان در غنایم خیبر *

 

یریدون أن یبدّلوا کلـم اللّه قل لن تتّبعونا کذلکم قال اللّه من قبل

برداشت بالا بدان احتمال است که به قرینه«قل لن تتّبعونا کذلکم قال اللّه من قبل»، خداوند از قبل، پربار بودن جنگ خیبر را یادآور شده و از حضور متخلفان، در آن جنگ نهی کرده است; تا آنان به غنایم دست نیابند. ولی متخلفان، به خاطر شکستن این نهی الهی، درصدد شرکت در جنگ و سهیم شدن در غنایم بودند.

 

9 - فرمان خدا به پیامبر(ص)، در رد پیشنهاد غایبان از حدیبیه، برای شرکت در جنگ خبیر

 

ذرونا نتّبعکم ... قل لن تتّبعونا کذلکم قال اللّه من قبل

«لن تتّبعونا» می تواند اخبار در مقام انشا باشد.

 

10 - فاصله زمانی نزدیک میان صلح حدیبیه و فتح خبیر

 

سیقول المخلّفون

با توجه به «سین» در «سیقول» و پیوستگی آیات صلح حدیبیه با جنگ خیبر، برداشت بالا قابل استفاده است.

 

11 - اخبار خداوند، از محرومیت حتمی غایبان در حدیبیه از شرکت در جنگ خیبر

 

ذرونا نتّبعکم ... قل لن تتّبعونا کذلکم قال اللّه من قبل

«لن تتّبعونا» ممکن است در مقام انشا نباشد; بلکه اخبار باشد.

 

12 - اختصاص غنایم خیبر به شرکت کنندگان سفر حدیبیه، براساس وعده قبلی خداوند *

 

إذا انطلقتم إلی مغانم لتأخذوها ... قال اللّه من قبل

برداشت بالا بدان احتمال است که آنچه از قبل گفته شده، اختصاص غنایم، به حاضران صلح حدیبیه باشد; چه این که این نکته از نظر تاریخی نیز تأیید شده است.

 

13 - منع شدگان از شرکت در فتح خیبر، متهم کننده مؤمنان به حسدورزی

 

فسیقولون بل تحسدوننا

 

14 - ناباوری عمیق متخلّفان از حدیبیه، نسبت به سخنان پیامبر(ص) و مؤمنان

 

کذلکم قال اللّه من قبل فسیقولون بل تحسدوننا

پس از ابلاغ کلام خداوند بهوسیله پیامبر(ص) به متخلفان، مبنی بر عدم شرکت ایشان در فتح خیبر، آنان پیامبر(ص) و مؤمنان را به حسادت متهم کردند و این بیانگر مطلب بالا است.

 

15 - متخلّفان از سفر حدیبیه، مردمی سطحی نگر و ظاهربین بودند.

 

بل کانوا لایفقهون إلاّ قلیلاً

 

16 - تخلّف از دستور پیامبر(ص) و ناباوری نسبت به وحی، ناشی از سطحی نگری است.

 

کذلکم قال اللّه من قبل فسیقولون بل تحسدوننا بل کانوا لایفقهون إلاّ قلیلاً

با توجّه به ارتباط صدر و ذیل آیه، مطلب بالا استفاده می شود.

 

17 - سطحی نگری و عدم درک عمیق واقعیت ها، زمینه ساز ناهنجاری کردار و نادرستی مواضع انسان

 

فسیقولون بل تحسدوننا بل کانوا لایفقهون إلاّ قلیلاً

خداوند، پس از این که انحراف ها و کاستی های عمیق اعراب متخلف از حدیبیه را یادآور شده، در یک نتیجه گیری و تحلیل کلی، آنان را فاقد درک عمیق معرفی کرده است و راز رفتار نادرست آنان را برملا می سازد.

حدیبیه

انگیزه متخلفان از مسافرت به حدیبیه 8; بی ایمانی متخلفان از مسافرت به حدیبیه 14; تحریفگری متخلفان از مسافرت به حدیبیه 6; تلاش متخلفان از مسافرت به حدیبیه 8; توجیه گری متخلفان از مسافرت به حدیبیه 7; تهمتهای متخلفان از مسافرت به حدیبیه 13; پاداش مسافرت به حدیبیه 4; خواسته های متخلفان از مسافرت به حدیبیه 2; دنیاطلبی متخلفان از مسافرت به حدیبیه 2، 8; رد پیشنهاد متخلفان از مسافرت به حدیبیه 9; سطحی نگری متخلفان از مسافرت به حدیبیه 15; متخلفان از مسافرت به حدیبیه و جهاد 1; متخلفان از مسافرت به حدیبیه و غزوه خیبر 6، 7، 8، 11; محرومیت متخلفان از مسافرت به حدیبیه 11; وعده به مسافران به حدیبیه 12

خدا

اوامر خدا 9; پاداشهای خدا 4; تشویقهای خدا 5; نواهی خدا 8; وعده های خدا 3، 12

سطحی نگری

آثار سطحی نگری 16، 17

صلح حدیبیه

آثار صلح حدیبیه 3; زمان صلح حدیبیه 10

عصیان

عوامل عصیان از محمد(ص) 16

عمل

زمینه عمل ناپسند 17

غزوه خیبر

تشویق به غزوه خیبر 5; تهمتهای محرومان از غزوه خیبر 13; زمان غزوه خیبر 10; غنایم غزوه خیبر 3، 4; قصه غزوه خیبر 2، 4، 6، 7، 9، 11; محرومان از غزوه خیبر 11; نهی از شرکت در غزوه خیبر 8; وعده پیروزی در غزوه خیبر 3; وعده غنایم غزوه خیبر 12

غنیمت

وعده غنیمت 3

قرآن

پیشگوییهای قرآن 1، 11; تحریف قرآن 6

مؤمنان

تهمت حسد به مؤمنان 13

محمد(ص)

مکذبان محمد(ص) 14

مسلمانان

تشویق مسلمانان 5; وعده به مسلمانان 3

وحی

عوامل تکذیب وحی 16