تفسیر آیات قرآن کریم- سوره الحجرات- آیه13 – کتاب تفسیرراهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاکُم مِّن ذَکَرٍ وَأُنثَی وَجَعَلْنَاکُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاکُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ خَبیرٌ

 

ای مردم! همانا ما شما را از یک مرد و یک زن آفریدیم و شما را شعبه شعبه و قبیله قبیله کردیم تا یکدیگر را بشناسید، بی شک گرامی ترین شما نزد خداوند با تقواترین شما است، همانا خدا دانا و آگاه است.

 

1 - همه انسان ها و تمامی نژادهای بشر، پدید آمده از یک زن و مرد (آدم و حوا)

 

یـأیّها الناس إنّا خلقنـکم من ذکر و أنثی

 

2 - نژادهای مختلف بشر، فاقد کمترین مزیّت بر یکدیگر در اصل آفرینش

 

یـأیّها الناس إنّا خلقنـکم من ذکر و أنثی

 

3 - آفرینش نسل گسترده بشر، از یک زن و مرد (آدم و حوا) به وسیله خداوند، نمود عظمت آفریدگار

 

إنّا خلقنـکم من ذکر و أنثی

تأکید بر «نا»ی متکلم و انتساب خلقت به خداوند، می تواند پیام مذکور را نیز دربرداشته باشد.

 

4 - پیدایش نژادها و ملیت های مختلف در میان نسل بشر، تدبیر الهی در جهت شناخت آنان نسبت به یکدیگر

 

و جعلنـکم شعوبًا و قبائل لتعارفوا

هرگاه انسان ها از هر جهت شبیه یکدیگر بودند، شناسایی آنان بهوسیله خودشان دشوار می شد. بنابراین هر تمایز ظاهری و اعتباری، می تواند به تشخّصات اجتماعی و سهولت ارتباط و شناخت آنان نسبت به هم کمک کند.

 

5 - تکیه بر نژاد و قبیله برای اثبات شرافت، موهوم و بی ارزش است.

 

و جعلنـکم شعوبًا و قبائل لتعارفوا إنّ أکرمکم عند اللّه أتقیـکم

 

6 - توجه انسان ها به منتهی شدن همه نژادها به پدر و مادری واحد، از میان برنده تفاخرهای خیالی آنان

 

یـأیّها الناس إنّا خلقنـکم من ذکر و أنثی و جعلنـکم شعوبًا و قبائل لتعارفوا إنّ أکرمکم عند اللّه أتقیـکم

 

7 - تشخیص و تمییز انسان ها بهوسیله یکدیگر، امری مهم در قوام جامعه و مناسبات اجتماعی

 

و جعلنـکم شعوبًا و قبائل لتعارفوا

از این که شناخت اعضای جامعه بشری نسبت به یکدیگر، غایت و هدف پیدایش تکوینی «شعوب و قبائل» معرفی شده; دانسته می شود که تعارف و شناسایی انسان ها نسبت به یکدیگر دارای نقشی مهم در قوام و پایداری زندگی اجتماعی آنان است.

 

8 - گرایش انسان به جمع و اجتماع، امری فطری و تکوینی است.*

 

و جعلنـکم شعوبًا و قبائل

تعبیر «جعلنا»، بیانگر قانون تکوینی است و چون در مورد انسان و قرار گرفتن او در میان قوم و قبیله است، فطری بودن گرایش به جمع را می توان استفاده کرد.

 

9 - تقوا، تنها ملاک کرامت و ارزش انسان ها، نزد خدا است.

 

إنّ أکرمکم عند اللّه أتقیـکم

 

10 - فضیلت و برتری انسان ها بر یکدیگر، تنها براساس تقوا است; نه نژاد، قبیله و ملیت.

 

و جعلنـکم شعوبًا و قبائل لتعارفوا إنّ أکرمکم عند اللّه أتقیـکم

 

11 - تقوا، روح اصلی همه ارزش ها و خصلت های متعالی*

 

إنّ أکرمکم عند اللّه أتقیـکم

با این که ضرورتاً صفات و خصلت های فراوانی از نظر بشر و به حکم عقل ارزش به شمار می آید; ولی خداوند با مطرح کردن (تقوا) به عنوان تنها ملاک، این حقیقت را یادآور شده که هر خصلت ارزشمند، از آن جهت ارزنده است که روح تقوا در آن جاری باشد.

 

12 - تقوا، دارای درجات و مراتب مختلف

 

إنّ أکرمکم عند اللّه أتقیـکم

 

13 - ترغیب انسان از سوی خداوند، به کسب تقوای هر چه بیشتر

 

إنّ أکرمکم عند اللّه أتقیـکم

 

14 - تفاخرهای قومی و نژادی، از عوامل تفرقه و زوال وحدت مؤمنان*

 

و جعلنـکم شعوبًا و قبائل لتعارفوا إنّ أکرمکم عنداللّه أتقیـکم

از ارتباط این آیه با آیه «إنّما المؤمنون إخوة» مطلب بالا استفاده می شود.

 

15 - خداوند، «علیم» (بسیار دانا) و «خبیر» (بسیار آگاه) است.

 

إنّ اللّه علیم خبیر

 

16 - آگاهی خداوند، به میزان تقوا و کرامت انسان ها

 

إنّ أکرمکم عند اللّه أتقیـکم إنّ اللّه علیم خبیر

با توجّه به ارتباط «إنّ اللّه...» با «إنّ أکرمکم...»، برداشت بالا به دست می آید.

 

17 - ملاک ارزش انسان ها، تقوای واقعی و نه تظاهر به تقوا است.

 

إنّ أکرمکم عند اللّه أتقیـکم إنّ اللّه علیم خبیر

ممکن است بیان علیم و خبیر بودن خداوند ـ پس از «إنّ أکرمکم عنداللّه أتقاکم» ـ نشانگر این معنا باشد که هرچند تقوا، تنها ملاک کرامت انسان ها است; اما ارزش براساس تقوای واقعی است و خداوند براساس علیم بودن و خبیر بودن خود، آن را تشخیص می دهد.

 

18 - ملاک قرار گرفتن تقوا، به عنوان یگانه عامل کرامت انسان ها، متکی بر علم و کاردانی خداوند است.

 

إنّ أکرمکم عند اللّه أتقیـکم إنّ اللّه علیم خبیر

 

19 - وجود تفاوت های قومی در نسل بشر، به منظور سهولت شناسایی هر یک، نمودی از علم و کاردانی خداوند است.

 

و جعلنـکم شعوبًا و قبائل لتعارفوا ... إنّ اللّه علیم خبیر

از ارتباط «إنّ اللّه علیم خبیر» با «جعلناکم شعوباً...»، مطلب بالا قابل برداشت است.

 

20 - «عن مجمع البیان ... الشعوب من العجم و القبائل من العرب و الاسباط من بنی اسرائیل ... روی ذالک عن الصادق(ع);(1)

 

از امام صادق(ع) روایت شده که «شعوب» از عجم، «قبائل» از عرب و «أسباط» از بنی اسرائیل است».

آدم(ع)

نسل آدم(ع) 1

اختلاف

عوامل اختلاف 14

اخلاق

منشأ فضایل اخلاقی 11

ارزشها

ملاک ارزشها 9، 10، 17

اسلام

حقیقت اسلام 21

اسماوصفات

خبیر 15; علیم 15

اقوام

منشأ تفاوت اقوام 19

انسان

اهمیت شناسایی انسان ها 7; تساوی انسان ها 2; زمینه شناسایی انسان ها 19; عوامل کرامت انسان 18; فطریات انسان 8; کرامت انسان 16; منشأ ازدیاد نسل انسان ها 3; منشأ شناسایی انسان ها 4; نیاکان انسان 1

بنی اسرائیل

ملاک گروهبندی در بنی اسرائیل 20

تفاخر

آثار تفاخر 14; موانع تفاخر 6

تقوا

ارزش تقوا 9، 10، 11، 17; اهمیت تقوا 9، 11; تشویق به تقوا 13; مراتب تقوا 12، 16; منشأ ارزش تقوا 18

جامعه

عوامل مؤثر در قوام جامعه 7

حوا

نسل حوا 1

خدا

آثار خبیر بودن خدا 18; آثار علم خدا 18; تدبیر خدا 4; تشویقهای خدا 13; علم خدا 16; نشانه های خبیر بودن خدا 19; نشانه های عظمت خدا 3; نشانه های علم خدا 19

ذکر

آثار ذکر منشأ انسان ها 6

روابط

عوامل مؤثر در روابط اجتماعی 7

روایت 20

زندگی

فطریت زندگی اجتماعی 8

عجم

ملاک گروهبندی در عجم 20

عرب

ملاک گروهبندی در عرب 20

نژادپرستی

آثار نژادپرستی 14; پوچی نژادپرستی 5

نژادها

آثار پیدایش نژادها 4; نقش نژادها 2، 10

پی نوشت ها:

1. مجمع البیان، ج 9، ص 207.