تفسیر آیات قرآن کریم- سوره الحجرات- آیه12 – کتاب تفسیرراهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی
یَا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیرًا مِّنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا یَغْتَب بَّعْضُکُم بَعْضًا أَیُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَن یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتًا فَکَرِهْتُمُوهُ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَّحِیمٌ
ای کسانی که ایمان آورده اید! بسیاری از گمان ها را اجتناب کنید; زیرا بعضی از گمان ها گناه است و تجسّس نکنید و برخی از شما غیبت بعضی دیگر را نکنند آیا یکی از شما دوست دارد که گوشت برادر مرده اش را بخورد؟ [هرگز!] پس [همان طور که] آن را مکروه می دارید [غیبت برادر خود را نیز نکنید که آن مانند خوردن گوشت مرده او است] و از خداوند پروا داشته باشید، همانا خدا بسیار توبه پذیر و رحیم است.
1 - بسیاری از بدگمانی های مؤمنان نسبت به یکدیگر، نادرست و مورد نهی الهی است.
یـأیّها الذین ءامنوا اجتنبوا کثیرًا من الظنّ
واژه «الظنّ» مطلق گمان های نیک و بد را شامل می شود; اما نهی «اجتنبوا» می رساند که مراد از آن بدگمانی نسبت به مؤمنان است; زیرا این بدگمانی ها در بیشتر مواقع نادرست می باشد.
2 - لزوم حاکمیت روح خوشبینی، در زندگی اجتماعی مؤمنان و پرهیز از بدگمانی و شک
اجتنبوا کثیرًا من الظنّ
3 - جواز تکیه کردن بر گمان، در بعضی از موارد
اجتنبوا کثیرًا من الظنّ
مفهوم «کثیراً» این است که در همه جا، تکیه کردن بر گمان ممنوع نیست، زیرا چه بسا موارد مهمی که نادیده گرفتن گمان، موجب وارد شدن صدمه فراوان به فرد یا جامعه است.
4 - بعضی از گمان ها، قرار دهنده انسان در معرض گناه و عکس العمل ناشایست
إنّ بعض الظنّ إثم
5 - بعضی از گمان ها، حتی در صورت منتهی نشدن به عمل، گناه به شمار می آید.*
إنّ بعض الظنّ إثم
حصول گمان در ذهن انسان، معمولاً در اختیار وی نیست. بر این اساس مفسران نهی از ظن را، نهی از عمل بر طبق ظن دانسته اند که امری اختیاری است. با این حال احتمال می رود که در آیه شریفه چیزی مقدر نباشد و واقعاً بعضی از گمان های بد ـ حتی با منتهی نشدن به عمل ـ گناه به شمار آید.
6 - کافی نبودن گمان، برای متهم ساختن انسان مؤمن و داوری علیه او
اجتنبوا کثیرًا من الظنّ إنّ بعض الظنّ إثم
7 - مترتب شدن گناه بر بعضی از گمان ها، مقتضی اجتناب هر چه بیشتر انسان از بدگمانی به مؤمنان
اجتنبوا کثیرًا من الظنّ إنّ بعض الظنّ إثم
با توجه به این که «إنّ بعض الظنّ...» در مقام تعلیل برای «اجتنبوا...» است، برداشت بالا به دست می آید.
8 - لزوم پرهیز از زمینه های لغزش وابتلا به گناه
اجتنبوا کثیرًا من الظنّ إنّ بعض الظنّ إثم
در آیه شریفه برای این که خداوند مؤمنان را از بسیاری از گمان ها پرهیز دهد، به آنان یادآور شده که این مسیر، اصولاً امن نیست و در مواردی به گناه منتهی می شود. مفهوم این استدلال، این است که هر راهی که ناامن و در معرض گناه قرار دارد، باید از آن پرهیز کرد.
9 - رواج بدگمانی در جامعه مؤمنان، تهدیدی برای اخوت ایمانی آنان
إنّما المؤمنون إخوة ... یـأیّها الذین ءامنوا اجتنبوا کثیرًا من الظنّ
با توجه به ارتباط این آیه با آیه «إنّما المؤمنون إخوة»، برداشت یاد شده قابل استفاده است.
10 - ممنوعیت تجسّس و جستار، در عیوب و کاستی های زندگی مؤمنان
و لاتجسّسوا
11- بدگمانی به مؤمنان، زمینه کشیده شدن انسان به تجسّس و کنجکاوی های ممنوع
اجتنبوا کثیرًا من الظنّ ... و لاتجسّسوا
12 - خداوند، خواهان حفظ آبروی مؤمنان و برملا نشدن کاستی های هر فرد بر دیگران
و لاتجسّسوا
13 - ممنوعیت غیبت و بدگویی مؤمنان در غیاب یکدیگر
و لایغتب بعضکم بعضًا
14 - بدگمانی و تجسّس، زمینه کشیده شدن انسان به غیبت
اجتنبوا کثیرًا من الظنّ ... و لاتجسّسوا و لایغتب بعضکم بعضًا
بنابراین که ترتیب لفظی بخش های آیه، بیانگر ترتیب حقیقی و رتبی آنها باشد، برداشت بالا به دست می آید.
15 - تجسّس و غیبت مؤمنان نسبت به یکدیگر، عامل گسستن اخوت ایمانی آنان
إنّما المؤمنون إخوة ... و لاتجسّسوا و لایغتب بعضکم بعضًا
از ارتباط «و لاتجسّسوا...» با «إنّما المؤمنون إخوة...» مطلب بالا استفاده می شود.
16 - ریختن آبروی برادر مؤمن با غیبت، به منزله خوردن گوشت بدن بی جان او است.
أیحبّ أحدکم أن یأکل لحم أخیه میتًا
17 - توجه به حقیقت و ماهیت غیبت، موجب تنفر و دوری از آن
أیحبّ أحدکم أن یأکل لحم أخیه میتًا فکرهتموه
18 - جواز غیبت غیر مؤمنان
و لایغتب بعضکم بعضًا ... یأکل لحم أخیه میتًا
با توجه به این که مخاطب «بعضکم بعضاً» مؤمنان هستند نه مطلق انسان ها، برداشت بالا استفاده می شود.
19 - تجسّس در عیب ها و کاستی های مؤمنان، همانند غیبت به منزله خوردن گوشت آنان است.*
و لاتجسّسوا ... أیحبّ أحدکم أن یأکل لحم أخیه میتًا
برداشت بالا بدان احتمال است که «أیحبّ...» تنها در جهت ترسیم قبح غیبت نباشد; بلکه علاوه بر غیبت شامل تجسّس نیز بشود.
20 - تقوای الهی، مستلزم پرهیز از بدگمانی و تجسّس و غیبت نسبت به مؤمنان
اجتنبوا کثیرًا من الظنّ ... و لاتجسّسوا و لایغتب بعضکم ... و اتّقوا اللّه
21 - بدگمانی، تجسّس و غیبت نسبت به مؤمنان، بی تقوایی، گناه و نیازمند توبه است.
اجتنبوا کثیرًا من الظنّ ... و لاتجسّسوا و لایغتب بعضکم بعضًا ... و اتّقوا اللّه إنّ اللّه توّاب
22 - خداوند، «توّاب» (بسیار توبه پذیر) و «رحیم» (مهربان) است.
إنّ اللّه توّاب رحیم
23 - تقوا و بیم از خداوند، سوق دهنده انسان به توبه از لغزش ها *
و اتّقوا اللّه إنّ اللّه توّاب
تعلیل «إنّ اللّه توّاب» از وجود فرمان توبه در جمله های قبل خبر می دهد; در حالی که به جای «توبوا...» تعبیر «اتّقوا اللّه» آمده است. این می تواند از آن جهت باشد که میان تقوا و توبه، نوعی ارتباط و پیوستگی وجود دارد.
24 - بدگمانی، تجسّس و غیبت نسبت به مؤمنان، قابل جبران با توبه به درگاه خداوند*
اجتنبوا کثیرًا من الظنّ ... و لاتجسّسوا و لایغتب بعضکم بعضًا ... إنّ اللّه توّاب رحیم
با توجه به این که در آیه شریفه، از مؤمنان خواسته شده تا به جبران خطاها اقدام کنند و به توبه روآورند. (إنّ اللّه توّاب رحیم)، برداشت بالا استفاده می شود.
25 - پذیرش توبه مؤمنان، جلوه رحمت خاص الهی، نسبت به ایشان *
إنّ اللّه توّاب رحیم
از ارتباط «توّاب» با «رحیم»، مطلب بالا به دست می آید با توجه به این که گفته شده است: «رحیم» رحمت الهی در خصوص مؤمنان است.
احکام 3، 6، 10، 13، 18
اختلاف
عوامل اختلاف 15
اسماوصفات
تواب 22; رحیم 22
تجسس
آثار تجسس 14، 15; احکام تجسس 10; توبه از تجسس 21، 24; زمینه تجسس 11; گناه تجسس 21; ممنوعیت تجسس 10
تشبیهات قرآن
تشبیه به خوردن گوشت مرده 16، 19; تشبیه عیبجویی 19; تشبیه غیبت 16
تقوا
آثار تقوا 20، 23; نشانه های بی تقوایی 21
توبه
آثار توبه 24; زمینه توبه 23
حسن ظن
اهمیت حسن ظن 2
خدا
توبه پذیری خدا 25; توصیه های خدا 12; نشانه های رحمت خدا 25; نواهی خدا 1
ذکر
آثار ذکر حقیقت غیبت 17
سوءظن
آثار سوءظن 9، 11، 14; اجتناب از سوءظن 2، 7; توبه از سوءظن 21، 24; گناه سوءظن 5، 21; موانع سوءظن 20; نهی از سوءظن 1
ظن
آثار ظن 4، 7; احکام ظن 6; بی اعتباری ظن 6; موارد جواز پیروی از ظن 3
عیبجویی
ممنوعیت عیبجویی 10
غیبت
آثار غیبت 15; احکام غیبت 18; توبه از غیبت 21، 24; زمینه غیبت 14; زمینه نفرت از غیبت 17; گناه غیبت 21; ممنوعیت غیبت 13; موارد جواز غیبت 18; موانع غیبت 20
فاسقان
غیبت فاسقان 18
قضاوت
ظن در قضاوت 6
گناه
ترک گناه 8; زمینه گناه 4، 7، 8
لغزش
زمینه لغزش 8
مؤمنان
اهمیت حفظ آبروی مؤمنان 12; زمینه اختلاف مؤمنان 9; سوءظن در مؤمنان 9; قبول توبه مؤمنان 25; هتک آبروی مؤمنان 16
تصاویر ضمیمه
