تفسیرآیات قرآن کریم – سوره فرقان – آیه 63 – کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیه الله هاشمی رفسنجانی
وَعِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذینَ یَمْشُونَ عَلَی الْأَرْضِ هَوْنًا وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا
و بندگان رحمان آنانند که روی زمین با نرمی و تواضع راه می روند و هنگامی که جهالت پیشگان به آنان خطاب می کنند، [در پاسخشان ]سخنانی مسالمت آمیز می گویند.
1 ـ بندگان خالص خدا، مظهر تواضع و فروتنی و به دور از تکبر و خود بزرگ بینی
و عباد الرحمـن الذین یمشون علی الأرض هونًا
برداشت یاد شده با توجه به چند نکته است: 1ـ «عباد» (جمع «عبد») به معنای بندگان است و اوصافی که خداوند برای آنان در ضمن چند آیه بیان می فرماید، حاکی است که آنان از بندگان خالص او هستند. 2ـ «هون» به دو معنا آمده است: الف) سکینه و وقار (قاموس المحیط); که در این صورت این واژه در آیه شریفه یا در همان معنای لغوی استعمال شده است و یا در معنای کنایی آن; یعنی، تواضع و فروتنی. برداشت فوق مبتنی بر همین معنای کنایی است. ب) رفق و لین (مدارا و نرمی)، در مقابل خشونت و درشتی (نهایه ابن اثیر). 3ـ «هوناً» مصدر و صفت برای «مشی» بوده و آمدن مصدر به جای صفت، بیانگر مبالغه است.
2 ـ مشی و راه رفتن بندگان خالص خدا، در کمال وقار و آرامی، و به دور از سرعت و شتابزدگی است.
و عباد الرحمـن الذین یمشون علی الأرض هونًا
3 ـ بندگان خالص خدا، مظهر مدارا و نرمی و منزه از روح خشونت و درشتی
و عباد الرحمـن الذین یمشون علی الأرض هونًا
4 ـ بندگان خالص خدای رحمان، مردمی پندپذیر و سپاس گزار در برابر نعمت های الهی
لمن أراد أن یذکّر أو أراد شکورًا . و عباد الرحمـن الذین یمشون علی الأرض هونًا
برداشت فوق بر این اساس است که آیه شریفه مرتبط با آیه قبل و درصدد بیان اوصاف کسانی باشد که در جمله «لمن أراد أن یذکر أو أراد شکوراً» از آنان یاد شده است.
5 ـ تواضع و فروتنی و رفق و مدارا، از آثار بندگی خدای رحمان و ایمان به او
و عباد الرحمـن الذین یمشون علی الأرض هونًا
آغاز شدن آیه شریفه با عنوان «عباد» (بندگان) و سپس طرح مسأله فروتنی و مدارا، می تواند گویای این نکته باشد که فروتنی و مدارای بندگان خدا، ناشی از ناتوانی و یا ترس آنان نیست; بلکه برخاسته از ایمان آنان به خدای رحمان است.
6 ـ بندگان خالص خدا، مشمول رحمت ویژه خدا هستند.
و عباد الرحمـن
آمدن صفت «رحمن» به جای دیگر اوصاف خداوند و اضافه شدن «عباد» به آن، می تواند گویای برداشت یاد شده باشد.
7 ـ رحمان، از اوصاف خداوند
و عباد الرحمـن
8 ـ جایگاه ویژه صفت تواضع و فروتنی و رفق و مدارا، در مقایسه با دیگر اوصاف پسندیده و ارزشمند، در نگاه وحی
و عباد الرحمـن الذین یمشون علی الأرض هونًا
آمدن صفت تواضع و فروتنی به عنوان نخستین صفت از سلسله اوصاف «عباد الرحمان» ـ که در چند آیه از آنها یاد شده است ـ می تواند گویای برداشت فوق باشد.
9 ـ بندگان خالص خدا، به هنگام روبه رو شدن با گفتار جاهلانه و به دور از ادب و منطق افراد جاهل، با گفتار شایسته و عالمانه و به دور از بیهودگی و بی ادبی به آنان پاسخ می گویند.
و إذا خاطبهم الجـهلون قالوا سلمًا
برداشت فوق، بر این مبنا است که «سلاماً» صفت برای مفعولٌ به مقدر باشد; یعنی، «قالوا قولاً سلاماً» در این صورت معنای «سلاماً» ـ به قرینه جمله قبل که سخن از گفتار جاهلانه و ناشایست افراد جاهل است ـ سخن عالمانه و شایسته و دور از بیهودگی و بی ادبی می باشد.
10 ـ بندگان خالص خداوند، به هنگام رو به رو شدن با گفتار جاهلانه و بدور از ادب و منطق جاهلان، از آنان خواستار سلامت و امنیت و همزیستی مسالمت آمیز می شوند.
و إذا خاطبهم الجـهلون قالوا سلمًا
برداشت فوق، بر این اساس استوار است که «سلاماً» مفعولٌ به برای فعل مقدر باشد; یعنی، «نتسلم منکم تسلیماً». در این صورت «سلام» به جای «تسلیم» نشسته است.
11 ـ برخورد کریمانه و بزرگوارانه بندگان خالص خدا در برابر گفتار جاهلانه افراد نادان، برخاسته از روح فروتنی و نرم خویی آنان است.
و إذا خاطبهم الجـهلون قالوا سلمًا
عطف جمله «و إذا خاطبهم الجهلون...» بر جمله قبل بدون تکرار شدن اسم موصول (الذین)، نشانگر وجود وحدت و ارتباط نزدیک میان این دو صفت است. از سوی دیگر تقدم بیان صفت تواضع بر صفت برخورد کریمانه با افراد جاهل، حاکی از آن است که این صفت، سبب چنین برخورد پسندیده ای است.
12 ـ برخورد کریمانه و شایسته با گفتار جاهلانه و به دور از ادب و منطق، از آثار بندگی خدای رحمان و ایمان به او است.
و عباد الرحمـن الذین ... و إذا خاطبهم الجـهلون قالوا سلمًا
آغاز شدن آیه شریفه با عنوان «عباد» (بندگان) و سپس طرح شدن مسأله برخورد کریمانه و شایسته با گفتار جاهلانه و...، می تواند گویای برداشت یاد شده باشد.
13 ـ تشویق خداوند به فروتنی و مدارا با مردم و برخورد کریمانه و شایسته با افراد جاهل و ناسزاگو
و إذا خاطبهم الجـهلون قالوا سلمًا
از سیاق و آهنگ آیه شریفه، چنین برمی آید که خداوند در صدد تشویق و تحریص انسان ها به آراسته شدن به چنین اوصاف و خصلت هایی است.
14 ـ «فی مجمع البیان فی قوله تعالی: «الذین یمشون علی الأرض هوناً» ... و قال أبوعبداللّه(ع) هو الرجال یمشی بسجیته التی جبل علیها لایتکلف و لایتبختر;
در مجمع البیان درباره قول خدای تعالی «الذین یمشون علی الأرض هوناً»... آمده است که امام صادق(ع) فرمود: آن کسی است که بر خلق و خوی فطری خود ـ که خدا او را به آن گونه آفریده است ـ بدون تکلف و تکبر راه میرود.» 1ـ مجمع البیان، ج 7، ص 279; نورالثقلین، ج 4، ص 26، ح 89.
اسماوصفات
رحمان 7
ایمان
آثار ایمان به خدا 5، 12
بندگان خدا
آثار تواضع بندگان خدا 11; ادب بندگان خدا 9; تواضع بندگان خدا 1، 14; خواسته های بندگان خدا 10; خوشرفتاری بندگان خدا 3; راه رفتن بندگان خدا 2، 14; رحمت بر بندگان خدا 6; روش برخورد بندگان خدا 9، 10، 11;شرح صدر بندگان خدا 9، 10; شکرگزاری بندگان خدا 4; صفات بندگان خدا 1، 2، 3; عبرت پذیری بندگان خدا 4
تواضع
اهمیت تواضع 8; زمینه تواضع 5
جاهلان
بی ادبی جاهلان 9; تواضع با جاهلان 13; خوشرفتاری با جاهلان 9، 11، 12، 13; روش برخورد با جاهلان 9، 11، 13; روش برخورد جاهلان 9; زندگی مسالمت آمیز با جاهلان 10
خدا
توصیه های خدا 13
خوشرفتاری
آثار خوشرفتاری 11; اهمیت خوشرفتاری 8
راه رفتن
آداب راه رفتن 2، 14
رحمت
مشمولان رحمت 6
روایت 14
صفات
صفات پسندیده 8
عبودیت
آثار عبودیت 5، 12
تصاویر ضمیمه
