آنچه شیخ ما در خشت خام دید -- تأملی پیرامون حقانیت گفتمان سازندگی

توســعه و مباحث پیرامون آن، از مســائل مهم و مورد مناقشــه در سیاســت است. توســعه اغلب به دو بخش سیاسی-فرهنگی و توسعه اقتصادی تقسیم میشود؛ اما دعوای همیشــگی در عرصه مدیریت کالن تشخیص این امر دشــوار اســت که تقدم با کدام است. با این مقدمه به بررسی وضعیت توسعه و نقش کلیدی آیتاهلل هاشمی در این وضعیت میپردازیم. ســال 1368 نقطــهی عطفی در تاریخ سیاســی ایران اســت. همزمان با پایان جنگ و ریاستجمهوری آیتاهلل هاشمی رفسنجانی، لزوم امر سازندگی، پیشرفت و ترمیم خرابیهــای بعد از جنگ مورد توجــه قرار میگیرد. این خرابیها و تبعات ناشی از جنگ، کشور را در شرایط ویژهای قرار میدهد؛ منابعی که باید صرف حکومت نوپای اسالمی میگشت صرف جنگ تحمیلی شد. دو ماه بعد از رحلت امام"ره" هاشمی رفسنجانی با شعار سازندگی و رفاه اجتماعی به ریاستجمهوری برگزیده شد و در 28 مرداد 1368 حکم ریاستجمهوریاش را از دست رهبری گرفت. رهبری در این مراسم از وی با عناوینی چون اندیشــمند بزرگ، مدیر و مدبر با کفایت یاد کرد. در واقع آنچه نشــان از درایت و کفایت آیتاهلل بود درک درست از زمــان دقیق برای مطرح کردن این گفتمان بود. گفتمان ســازندگی فیالواقع بازتابی از شرایط سیاسی، فرهنگی و اقتصــادی بود و متأثــر از دال اصلی فضای بعد از انقالب، یعنی رفاه و عدالت خواهی، که در قانون اساسی به خصوص اصول 3 و 21 و 29 و 43 به وضوح به آن اشاره شده بود. آیتاهلل رفســنجانی در ســخنرانی اول خود در مراسم تحلیف به تولید، فقر زدایی، راه اندازی کارخانهها و ... اشاره کرد که خشت آغازین بنای بزرگ سازندگی و خشت بعد الیحه اول توسعه بود که وی در 15 آذر 1368 به تشریح آن برای نمایندگان مجلس پرداخت. نکته مهم این است که بعد از انقالب این اولین بار بود که در نظام اجرایی کشور برنامه توسعه پنج ساله تدوین و تنظیم میشد. آیتاهلل هاشــمی بارها و بارها حرف از خرابیهای دلسرد ً کننــده جنــگ، محرومیت و فقر زد که بــه نوعی تماما پادگفتمــان و نقطه مقابل جامعهی رفاهیای بود که وی در تالش برای رسیدن به آن بود. جامعهای که به زعم وی دو عنصر اساسی باید میداشت: 1 )عدالــت به معنای ســازگاری سوبســیدها با عدالت اجتماعی و مسائل حقوق و درآمد و دستمزد. 2 )توســعه اقتصادی به معنای کاهش فقر، اشتغال زایی، محرومیت زدایی و افزایش تولید. در آن دوران آیتاهلل هاشمی رفسنجانی رویکرد خاصی برای پیشــبرد اهداف اقتصادی و توسعه داشت و افزایش توانمندیهای کشــور در زمینههای مختلف اقتصادی در اولویت بود. آیتاهلل هاشــمی برنامههای زیادی در 4 سال اول و دوم دوران ریاســتجمهوری خود در جهت تحقق بخشــیدن به رشد اقتصادی، که آرمان و ایده فعالیتهای اقتصادی کشور بود، انجام داد. برنامههای اقتصادی رئیس‌جمهور در دوران ســازندگی بر پایه سه محور استوار بود: حرکت به سمت اقتصاد آزاد، کاهــش دخالت دولت در اقتصــاد و تعامل بینالمللی با هدف توســعه اقتصادی. کابینه دولت آیتاهلل هاشمی از نیروهــا و تحصیلکردههایی بودند که با مبانی اعتقادی و نگاه خودشان موضوع توسعه و پیشرفت اقتصادی کشور را دنبال میکردند. در 4 سال دوم ریاستجمهوری هاشمی رفسنجانی حرکتهای خوبی در جهت پیشرفت کشور و زیر ساختها و فعالیتهایی که برای توسعه پایدار کشور به آن نیازمند بودیم، انجام شد. در مجموع تالشهای دولت هاشمی رفسنجانی بعد از دوران جنگ تحمیلی در حوزه فعالیتهای عمرانی و اجرایی قابل تقدیر بود. اما نکته این جاســت: بسیاری این ایراد را وارد میکنند که توسعه و سازندگی در گفتمان آیتاهلل آمرانه و دولتی و تقلیل گرا بوده است. نقطه تمایز درایت آیتاهلل هاشمی در اینجاســت: با توجه به شــرایط ذکر شده جامعه نوپا و نبود جامعهی مدنی، توسعه اقتصادی را نمیشد به دست این شرایط نامتوازن سپرد. لزوم نگاه دولت محور و آمرانه ً در درک درست و خردمندانه از همین در توســعه، دقیقا شرایط نهفته بود. توسعه ضرورتی حتمی برای کشور بود و راه تحقــق آن در دولــت نهفته بود، تنها نوعی خاص از دولت، یعنی دولتی که برنامه توسعه داشته باشد و توسعه گرا باشــد. تمام این نکات نشان دهنده حقانیت گفتمان سازندگی است. در واقع فراهم شــدن فضای آرام بعد از جنگ با تالش در زمینــه اقتصادی مقــدور بود. همچنین پیشــرفت اقتصــادی در زمینههای مختلف تولید داخلی راه را برای توســعه روابط اقتصادی در سطح بینالملل فراهم کرد. سیاســتهای دولت هاشمی ضمن تقویت نقش ایران در مراودات بینالمللی، دستاوردهای اقتصادی مهمی برای کشور به همراه داشت. بررسی آمارها نشان میدهد رشد تولید ناخالص داخلی کشور که در دوران جنگ تحمیلی به منفی ۵ /۵ درصد رسیده بود، با تغییر جهت چشمگیر به بیش از ۶ درصد افزایش یافت. بر مبنای اولین گزارش توسعه انسانی جمهوری اسالمی ایران که در سال ۱۳۷۸ از سوی ســازمان برنامه و بودجه به انتشار رسید، درآمد ســرانه هر ایرانی طی دوران ســازندگی بهطور متوسط سالیانه حدود ۵ درصد و بر مبنای برآورد سازمان برنامه و بودجه طی دوران ریاستجمهوری هاشمی میزان ارزش افزوده بخش کشــاورزی و نفت ســاالنه معادل ۵ درصد افزایش یافته بود. از ســوی دیگر ارزش افزوده بخشهای صنعــت و خدمات نیز طی دوران ســازندگی به ترتیب معــادل ۲ و ۵ /۶درصد به ازای هر ســال افزایش یافت. در این دوران کسری بودجه ۵۰ درصدی در سال ۱۳۶۷ بــه توازن بودجه تبدیل شــد و ترکیب هزینههای دولت به ســمت هزینههای عمرانی تغییر جهت داد. تراز منفی تجــارت خارجه در این دوران تغییر جهت داد و از حجم ســنگین بدهیها و تعهدات دولت کاسته شد. گرچه هر حرکــت و برنامه اجرایی نکات ضعــف و نقدی هم دارد اما گویی ســخن به حقی است که: آنچه جوان در آیینه میبیند پیر در خشت خام.