تفسیر آیات قرآن کریم – سوره هود – آیه ۱۷ – کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی
أَفَمَن کَانَ عَلَی بَیِّنَةٍ مِّن رَّبِّهِ وَیَتْلُوهُ شَاهِدٌ مِّنْهُ وَمِن قَبْلِهِ کِتَابُ مُوسَی إَمَامًا وَرَحْمَةً أُوْلَـئِکَ یُؤْمِنُونَ بهِ وَمَن یَکْفُرْ بهِ مِنَ الأَحْزَاب فَالنَّارُ مَوْعِدُهُ فَلاَ تَکُ فِی مِرْیَةٍ مِّنْهُ إِنَّهُ الْحَقُّ مِن رَّبِّکَ وَلَـکِنَّ أَکْثَرَ النَّاس لاَ یُؤْمِنُونَ
پس آیا کسانی که از ناحیه پروردگارشان بر دلیل روشنی متکی هستند و در پی ایشان است [و تأییدشان می کند ]گواهی از ناحیه او و [نیز] کتاب موسی که پیش از آن بوده در حالی که پیشوا و رحمت است ، [مانند کسانی اند که این گونه نیستند]؟ اینان به آن (قرآن) ایمان می آورند و هر کس از آن گروهها بدان کفر ورزد ، میعادش آتش است; پس مبادا درباره آن در تردید باشی; زیرا آن سراسر حق است و از جانب پروردگار توست ، ولی بیشتر مردم ایمان نمی آورند.
1ـ گروهی از انسانها ، برخوردار از بصیرت الهی و دلیلی روشن بر حقانیت قرآن و الهی بودن آن
أفمن کان علی بیّنة من ربه
«بینة» به معنای دلیل روشن است و متعلق آن ـ به دلیل آیات قبل و نیز جمله های بعد نظیر «إنه الحق من ربک» ـ حقانیت و الهی بودن قرآن است. «مَن» در «أفمن کان» مبتدا و خبر آن شبه جمله ای همانند «کمن لیس کذلک» است. بنابراین «أفمن کان ...»; یعنی، پس آیا کسی که از بصیرتی الهی برخوردار است و دلیل روشنی بر حقانیت قرآن دارد، مانند کسی است که چنین نیست؟
2ـ قرآن ، خود دلیل و شاهدی بر راستی و درستی خویش است.
و یتلوه شاهد منه
در اینکه مقصود از «شاهد» چیست، چند نظر ابراز شده است. عبارت «و من قبله کتاب موسی» می تواند این نظر را تأیید کند که: مراد از آن خود قرآن می باشد. مورد شهادت به دلیل «إنه الحق من ربک» حقانیت و الهی بودن قرآن است و «تُلُوّ» (مصدر یتلو) به معنای در پی آمدن است و در پی آمدن شاهد، کنایه از تأیید کردن و پشتیبانی نمودن می باشد. ضمیر در «یتلوه» به «مَن» و ضمیر «منه» به «رب» برمی گردد. بنابراین جمله «أفمن ... یتلوه شاهد منه»; یعنی، آیا کسی که علاوه بر «بیّنه» از پشتیبانی شهادت قرآن برخوردار است، مانند کسی است که اینگونه نیست؟
3ـ بهره مندان از بصیرت الهی ، دلالت و گواهی قرآن را بر حقانیت قرآن ، درمی یابند و بدان واقف می شوند.
أفمن کان علی بیّنة من ربه و یتلوه شاهد منه
روشن است که مساوی نبودن زمینه داران ایمان با فاقدان آن ، در ارتباط با شهادت قرآن (أفمن ... یتلوه شاهد منه [کمن لیس کذلک]) مجرد وجود قرآن به عنوان شاهد نیست; بلکه درک و عدم درک آنان از گواهی قرآن ، موجب تمایز آن دو گروه است.
4ـ بصیرت و روشن ضمیری انسان ، پرتوی از ربوبیت خداوند است.
أفمن کان علی بیّنة من ربه
5ـ تورات ، دلیلی بر حقانیت قرآن
و یتلوه ... من قبله کتـب موسی
«کتاب» عطف بر «شاهد» است و ضمیر در «قبله» به شاهد برمی گردد.
6ـ تورات ، حاوی بشارت به نزول قرآن
و من قبله کتـب موسی
7ـ برخورداران از بصیرت الهی ، دلالت تورات بر حقانیت قرآن را ، به خوبی درمی یابند.
أفمن کان علی بیّنة من ربه...ومن قبله کتب موسی
8ـ تورات ، کتابی نازل شده بر موسی(ع)
و من قبله کتـب موسی
9ـ تورات ، پیشوا و راهنمای مردم و مایه رحمت بر ایشان
و من قبله کتـب موسی إمامًا و رحمة
10ـ انسانها ، باید کتابهای آسمانی را پیشوا و مقتدای خویش قرار دهند.
و من قبله کتـب موسی إمامًا و رحمة
11ـ پیامبر(ص) دارای بصیرتی الهی بر حقانیت قرآن و برخوردار از شاهدی ربانی بر الهی بودن آن و آگاه به حقایق تورات
أفمن کان علی بیّنة من ربه ... و من قبله کتـب موسی
برخی از مفسران برآنند که مصداق بارز و مورد نظر برای «من کان علی بیّنة» پیامبر(ص) است. این گروه جمله «فلاتک ...» را مؤید این نظر شمرده اند.
12ـ آنان که از بصیرت الهی برخوردارند ، به قرآن ایمان می آورند.
أفمن کان علی بیّنة ... أُولـئک یؤمنون به
مراد از ضمیر در «به» به دلیل آیات گذشته (أم یقولون افتراه ...) و نیز بخشهای بعدی آیه ، قرآن است.
13ـ کافران به قرآن از هرگروه و طایفه (مشرکان ، یهودیان ، نصارا و ...) به آتش دوزخ گرفتار خواهند شد.
و من یکفر به من الأحزاب فالنار موعده
«ال» در «الأحزاب» می تواند عهدیه باشد که در این صورت اشاره به مشرکان ، یهود و نصاراست و می تواند «ال» در آن برای استغراق باشد که در این صورت ، مصداقهای بارز و موردنظر آن ، گروههای نامبرده اند.
14ـ همه انسانها از هر گروه و طایفه (مشرکان ، یهود ، نصارا و ...) وظیفه دار ایمان به قرآن
و من یکفر به من الأحزاب فالنار موعده
15ـ لزوم زدودن شک و شبهه از خویشتن در باره راستی و درستی قرآن
فلاتک فی مریة منه
مراد از ضمیر در «منه» قرآن است و مخاطب جمله «فلاتک ...» تک تک انسانهاست.
16ـ شک و شبهه در راستی و درستی قرآن ، مایه گرفتار شدن به آتش دوزخ است.
فالنار موعده فلاتک فی مریة منه
17ـ درخواست بصیرت از خداوند، توجه به قرآن و حقایق مطرح شده در آن و مطالعه تورات ، راههای زدودن شک و شبهه درباره حقانیت قرآن است.
أفمن کان علی بیّنة ... فلاتک فی مریة منه
روشن است که شک و شبهه، همانند علم و یقین که از امور قلبی است، با امر و نهی قابل ایجاد و رفع نیست. بنابراین جمله «فلاتک فی مریة منه» (در حقانیت قرآن شک نداشته باش) ارشاد به فراهم آوردن زمینه هایی است که مایه برطرف شدن شک می شود و آنها همان حقایقی است که در صدر آیه، بیان شده است.
18ـ قرآن ، کتابی سراسر حق و پیراسته از هرگونه باطل
إنه الحق
«ال» در «الحق» به اصطلاح برای استغراق صفات است و دلالت بر کمال دارد.
19ـ الهی بودن قرآن و پیراستگی آن از هرگونه باطل ، دلیل ناروا بودن شک و شبهه در راستی و درستی آن
فلاتک فی مریة منه إنه الحق من ربک
جمله «إنه الحق من ربک» به منزله دلیل برای «فلاتک ...» می باشد.
20ـ قرآن ، کتابی از ناحیه خداوند و پرتوی از ربوبیت اوست.
إنه الحق من ربک
21ـ بیشتر مردم به قرآن ایمان نمی آورند.
و لـکنّ أکثر الناس لایؤمنون
برداشت فوق ، مبنی بر این است که «ال» در «الناس» برای استغراق باشد.
22ـ بیشتر مردم از بصیرتی که آنان را به حقانیت قرآن رهنمون شود، محرومند.
أفمن کان علی بیّنة من ربه ... و لـکنّ أکثر الناس لایؤمنون
23ـ اکثر مردم عصر بعثت ، از ایمان آوردن به قرآن امتناع میورزیدند.
و لـکنّ أکثر الناس لایؤمنون
برداشت فوق ، براین اساس است که «ال» در «الناس» عهد حضوری و اشاره به مردمی باشد که در زمان نزول آیات سوره هود ، زندگی می کردند.
24ـ «سئل أبوالحسن الرضا(ع) عن قول الله عزوجل: «أفمن کان علی بیّنة من ربه و یتلوه شاهد منه» فقال: أمیرالمؤمنین صلوات الله علیه الشاهد علی رسول الله(ص)، و
رسول الله(ص) علی بیّنة من ربه;(1)
از امام رضا(ع) از قول خدای عزوجل «أفمن کان علی بیّنة من ربه و یتلوه شاهد منه» سؤال شد، فرمود: أمیرالمؤمنین ـ که درود خدا بر او باد ـ شاهد بر رسول خداست و رسول الله(ص) بر حجتی روشن از جانب پروردگار خویش است».
25ـ «عن الحسین بن علی(ع) فی قوله: «و یتلوه شاهد منه» قال: الشاهد هو محمد(ص);(2)
از امام حسین(ع) روایت شده است که درباره «و یتلوه شاهد منه» فرمود: شاهد محمد(ص) است».
26ـ «عن أمیرالمؤمنین(ع) فی قوله تعالی: «و من یکفر به من الأحزاب فالنار موعده» یعنی الجحود به والعصیان له;(3)
از امیرالمؤمنین(ع) روایت شده است که مقصود از کفر در آیه شریفه ، انکار و نافرمانی است».
اکثریت:
جهل اکثریت 22; کفر اکثریت 21; کفر اکثریت مردم صدراسلام 23
امام علی(ع):
مقامات امام علی(ع) 24
انسان:
تکالیف انسان 14; مسؤولیت انسان ها 10
ایمان:
ایمان به حقانیت قرآن15; ایمان به قرآن 14; عوامل ایمان به قرآن 17
بشارت:
بشارت نزول قرآن 6
بصیرت:
آثار بصیرت 12; ادراک اهل بصیرت 7; اهل بصیرت 11; اهل بصیرت و تورات 7; اهل بصیرت و قرآن 1، 3، 12; اهمیت درخواست بصیرت 17; ایمان اهل بصیرت 12; کثرت محرومان از بصیرت 22; منشأ بصیرت 4
تورات:
آثار مطالعه تورات 17; بشارتهای تورات 6; تورات و قرآن 5، 6; رحمت بودن تورات 9; رهبری تورات 9; فهم گواهی تورات 7; گواهی تورات 5; نزول تورات 8; ویژگیهای تورات 8، 9; هدایتگری تورات 9
جهنم:
موجبات جهنم 16
جهنمیان: 13
خدا:
نشانه های ربوبیت خدا 4، 20
دعا:
آثار دعا 17
ذکر:
آثار ذکر قرآن 17; اهمیت ذکر قرآن 17
رحمت:
موجبات رحمت 9
روایت: 24، 25، 26
قرآن:
آثار حقانیت قرآن 19; آثار وحیانیت قرآن 19; اهمیت قرآن 14، 16; تنزیه قرآن;18 حقانیت قرآن 18; دلایل بطلان شک در قرآن 19; رفع شبهه از حقانیت قرآن 15، 17; شناخت حقانیت قرآن 22; کافران به قرآن 13، 23; کیفر شک در قرآن 16; گواهان حقانیت قرآن 2، 5، 11; گواهی بر حقانیت قرآن 7; گواهی قرآن 2، 3; مؤمنان به قرآن 12; منشأ قرآن 20; نقش قرآن 2، 3; وحیانیت قرآن 20; ویژگیهای قرآن 18
کافران:
کافران در جهنم 13
کتب آسمانی: 8
اهمیت کتب آسمانی 10; رهبری کتب آسمانی 10
کفر:
کفر به قرآن 21; کیفر کفر به قرآن 13; مراد از کفر به قرآن 26
محمد(ص):
بصیرت محمد(ص) 11; فضایل محمد(ص) 11; گواهان حقانیت محمد(ص) 24; گواهی محمد(ص) 11، 25; محمد(ص) و تورات 11; محمد(ص) و حقانیت قرآن 11
مردم:
مردم و قرآن 21، 22
مسیحیان:
تکالیف مسیحیان 14; مسیحیان در جهنم 13
مشرکان:
تکالیف مشرکان 14; مشرکان در جهنم 13
موسی(ع):
کتاب موسی(ع) 8
یهود:
تکالیف یهود 14; یهود در جهنم 13
پی نوشت ها :
1. کافی، ج 1، ص 190، ح 3; نورالثقلین، ج 2، ص 344، ح 36.
2. تفسیرطبری ، ج7 ، جزء12 ، ص15; الدرالمنثور ، ج4 ، ص 411.
3. کافی ، ج 8 ، ص 26 ، ح 4; نورالثقلین ، ج 2 ، ص 347 ، ح 47.
تصاویر ضمیمه
