تفسیر آیات قرآن کریم – سوره نمل – آیه 61 – کتاب تفسیر راهنما – تألیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

أَمَّن جَعَلَ الْأَرْضَ قَرَارًا وَجَعَلَ خِلَالَهَا أَنْهَارًا وَجَعَلَ لَهَا رَوَاسیَ وَجَعَلَ بَیْنَ الْبَحْرَیْنِ حَاجِزًا أَإِلَهٌ مَّعَ اللَّهِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لَا یَعْلَمُونَ

یا کیست آن که زمین را قرارگاهی ساخت و در خلال آن نهرهایی به وجود آورد و برای آن کوه هایی پابرجا قرار داد [که مانع جنبیدنش هستند] و میان دو دریای [شور و شیرین ]حایلی پدید آورد [که مخلوط نمی شوند]؟ آیا با خدا معبودی دیگر هست؟ [نه] بلکه بیشترشان معرفت ندارند.

 

1 - آرامش زمین و آمادگی آن برای زندگی بشر، جلوه ای دیگر از تدبیر خداوند

 

أمّن جعل الأرض قرارًا

«قرار» مصدر به معنای اسم فاعل است; یعنی، «جعل الأرض قارة مستقرة; زمین را آرام و برقرار ساخته است تا انسان بتواند در آن زندگی کند نه مضطرب و لرزان». گفتنی است که برخی از مفسران «قرار» را به معنای اسم مکان (یعنی قرارگاه) گرفته اند.

 

2 - رودها و نهرهای جاری بر بستر شکاف های زمین و کوه های استوار بر پهنه آن، نمودی دیگر از تدبیر خدای یگانه

 

و جعل خلـلها أنهـرًا و جعل لها روسی

«خلال» (جمع «خلل») به معنای شکاف ها است. «نهر» (مفرد «أنهار») مشترک لفظی است میان آب جاری و مکانی که در آن آب روان باشد. بنابراین، عبارت «جعل خلالها أنهاراً» را می توان به دو صورت زیر معنا کرد: 1ـ شکاف های زمین را مکانی برای جریان آب قرار داده است. 2ـ در بستر شکاف های زمین آب های روان قرار داده است.

 

3 - تعدد دریاها با حد فاصلی از خشکی، نشانی دیگر از تدبیر خداوند

 

و جعل بین البحرین حاجزًا

مراد از «حاجزاً» (مانع) می تواند خشکی های موجود در میان دو دریا باشد; یعنی، این که زمین کاملاً پوشیده از آب نیست; بلکه خشکی هایی برای زیست و زندگی انسان و... در آن تدارک دیده شده است. این امر نشانی دیگر از تدبیر و حضور خدا در اداره شؤون زندگی انسان ها است.

 

4 - عدم امتزاج آب های شور و شیرین رودها و دریاها، از جلوه های تدبیر خدای یگانه

 

و جعل بین البحرین حاجزًا

برداشت فوق براین احتمال است که مقصود از «البحرین» رودها و دریاها باشد.

 

5 - آمادگی کره خاکی به اراده خداوند برای زندگی انسان ها دلیل شایستگی یگانه او برای پرستش

 

جعل الأرض قرارًا و جعل خلـلها أنهـرًا ... أءلـه مع اللّه

 

6 - ارتباط، هماهنگی و همسویی مظاهر و پدیدهای طبیعت، نشانی گویا بر وحدت تدبیر و یگانگی مدبر آن

 

أمّن جعل الأرض قرارًا و جعل ... و جعل ... أءلـه مع اللّه

واژه «جعل» ـ که به صورت مکرر در آیه به کار رفته است ـ اشاره به جلوه ای از مظاهر مفید طبیعت دارد. این امور در مجموع، محیطی مساعد برای حیات بشر پدید آورده است. بنابراین تعبیر «أءلـه مع اللّه» بیانگر این مطلب است که میان هماهنگی نظام طبیعت و یگانگی مدبر آن، ارتباطی روشن و تنگاتنگ هست.

 

7 - روی آوردن به پرستش غیرخدا با وجود دلایل روشن بر یگانگی او در تدبیر، امری شگفت و شایان توبیخ

 

أمّن جعل الأرض قرارًا ... أءلـه مع اللّه

استفهام در «أءلـه...» دربردارنده توبیخ و سرزنش است.

 

8 - بیشتر مشرکان، گرفتار جهل و بی دانشی اند.

 

بل أکثرهم لایعلمون

ضمیر «هم» به مشرکان بازمی گردد.

 

9 - پافشاری برخی از مشرکان بر شرک، معلول تعصب یا اهداف خائنانه است، نه ناشی از نادانی صرف.

 

بل أکثرهم لایعلمون

قید «أکثر» بیانگر این واقعیت است که در میان مشرکان، کسانی وجود دارند که علی رغم آگاهی به بطلان شرک، به خاطر اهداف نادرستی از آن حمایت می کنند.

 

10 - بیشتر انسان ها، فاقد آگاهی نسبت به نقش خدای یگانه در ایجاد هماهنگی میان اجزای طبیعت

 

أمّن جعل الأرض قرارًا ... و جعل ... و جعل... أءلـه مع اللّه بل أکثرهم لایعلمون

ضمیر «هم» در «أکثرهم» می تواند به توده انسان ها بازگردد; بدین گونه که خداوند نخست مظاهر ژرف هماهنگی نظام طبیعت را برمی شمرد و در پایان تذکر می دهد که فهم این رموز و اسرار، برای بسیاری از مردم دشوار است و آنان به این اسرار جاهلند.

 

11 - آگاهی انسان از نظام طبیعت، زمینه ساز ارتقای وی به بینش توحیدی

 

أمّن جعل الأرض قرارًا ... و جعل ... أءلـه مع اللّه بل أکثرهم لایعلمون

طرح مسائل مربوط به نظام طبیعت، به انگیزه گشودن راه معرفت به روی انسان ها است.

آبها

جدایی آبها ی شور 4; جدایی آبها های شیرین 4

آفرینش

آثار مطالعه آفرینش 11; منشأ هماهنگی آفرینش 10; هماهنگی آفرینش 6

آیات خدا

آیات آفاقی 1، 2

اکثریت

جهل اکثریت 8، 10

ایمان

زمینه ایمان به توحید 11

برهان نظم 6

توحید

دلایل توحید ربوبی 1، 2، 4، 6; دلایل توحید عبادی 5

خدا

آثار اراده خدا 5; دلایل تدبیر خدا 3; نقش خدا 10

خشکیها

نقش خشکیها 3

دریاها

تعدّد دریاها 3; شوری آب دریاها 4

رودها

شیرینی آب رودها 4; نقش رودها 2

زمین

آثار آرامش زمین 1; منشأ زندگی در زمین 5

شرک

سرزنش شرک 7

عبادت

سرزنش عبادت غیرخدا 7

کوهها

نقش کوهها 2

مشرکان

آثار تعصب مشرکان 9; آثار خیانت مشرکان 9; اهداف مشرکان 9; جهل مشرکان 8، 9; منشأ لجاجت مشرکان 9