تفسیر آیات قرآن کریم- سوره غافر – آیه37 – کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

أَسْبَابَ السَّمَاوَاتِ فَأَطَّلِعَ إِلَی إِلَهِ مُوسَی وَإِنِّی لَأَظُنُّهُ کَاذبًا وَکَذَلِکَ زُیِّنَ لِفِرْعَوْنَ سُوءُ عَمَلِهِ وَصُدَّ عَنِ السَّبیلِ وَمَا کَیْدُ فِرْعَوْنَ إِلَّا فِی تَبَابٍ

 

راه های آسمان ها، تا از مبعود موسی اطّلاع یابم و همانا من او را دروغگو می پندارم و بدین گونه عمل ناروای فرعون برای او زینت داده شد و از راه منحرف گشت و حیله فرعون جز در تباهی نبود.

 

1 - جهان، دارای آسمان های متعدد

 

السمـوت

 

2 - اعتقاد مردم مصر، به وجود آسمان های متعدد در عصر فرعون

 

أسبـب السمـوت

 

3 - فرعون، مدعی شد که به منظور اطلاع یافتن از خدای موسی(ع) در آسمان ها، فرمان ساختن بنای بلند و رصدخانه را صادر کرده است.

 

أسبـب السمـوت فأطّلع إلی إلـه موسی

 

4 - تصور نادرست فرعون، از حقیقت خداوند و اعتقاد باطل وی به وجود او در آسمان ها و انحصار راه خدا شناسی در محسوسات

 

أسبـب السمـوت فأطّلع إلی إلـه موسی

از این که فرعون برای کسب اطلاع از خداوند، به کاوش در آسمان ها پرداخت، این مطلب به دست می آید که او خدا را موجودی می دانست که اولاً در آسمان ها جای دارد نه در زمین، ثانیاً از راه های محسوس آسمانی (أسباب السماوات) قابل شناخت است.

 

5 - دستور ساختن بنای مرتفع و رصدخانه برای اطلاع پیدا کردن از خدای موسی(ع)، نیرنگ و ترفند فرعون برای اثبات دروغ گویی موسی(ع) درادعای وجود خدای یکتا در جهان

 

أسبـب السمـوت فأطّلع إلی إلـه موسی

در این که مقصود اصلی فرعون از ساختن بنای مرتفع چه بوده، میان مفسران چند دیدگاه وجود دارد: از جمله این که فرعون با ساختن بنای مرتفع، درصدد نبود که به راه های آسمان دست یابد; زیرا کوه های مرتفعی وجود داشت که از برج ها و بنای احداثی او بلندتر بود. از این رو مقصود اصلی او این بود که برای مردم اثبات کند که راه یافتن به آسمان، امری ناممکن است. بنابر این ادعای موسی(ع) به این که در جهان خدایی هست که با او ارتباط دارد، دروغ و باطل می باشد. گفتنی است ذیل آیه ـ که در آن از بی اثر بودن توطئه فرعون سخن به میان آمده ـ مؤید همین برداشت است.

 

6 - موسی(ع)، متهم به فردی دروغ گو و دین ساز از سوی فرعون

 

و إنّی لأظنّه کـذبًا

 

7 - اعمال زشت فرعون در دیدگان خود او، زیبا و آراسته جلوه گر می نمود.

 

و کذلک زیّن لفرعون سوء عمله

 

8 - ساختن بنای بلند و رصدخانه، به منظور اطلاع یافتن از خدای موسی(ع)، رفتار زشتی بود که فرعون آن را زیبا و آراسته می یافت.

 

ابن لی صرحًا ... فأطّلع إلی إلـه موسی ... و کذلک زیّن لفرعون سوء عمله

 

9 - امکان خطاکردن انسان، در ارزیابی ملموس ترین رفتار زشت و زیبای خویش

 

و قال فرعون یـهـمـن ابن لی صرحًا ... کذلک زیّن لفرعون سوء عمله

برداشت یادشده با توجه به این نکته است که فرعون ـ باوجود مشاهده معجزات و شنیدن دلایل روشن و انکارناپذیر موسی(ع) ـ اقدام به کاری نابخردانه (ساختن بنایی بلند برای آگاهی از خدا...) کرده بود. خداوند نیز این اقدام را نمونه ای از کارهای زشت فرعون، دانسته است که در نظر او زیبا و پسندیده می نمود.

 

10 - خوب و زیبا دیدن، از عوامل برانگیزنده انسان به اقدام هر کاری

 

و کذلک زیّن لفرعون سوء عمله

برداشت یاد شده از آن جا است که فرعون، پس از زیبا جلوه گر شدن عمل زشتش، به آن اقدام کرده بود.

 

11 - روح تکبر و تجاوزگری، سبب ارزیابی نادرست رفتار «خوب و بد» و «زشت و زیبا» می شود.

 

کذلک یطبع اللّه علی کلّ قلب متکبّر جبّار ... و کذلک زیّن لفرعون سوء عمله

از ارتباط این آیه با آیه پیش ـ که در آن فرعون فردی متکبر و جبار معرفی شده ـ برداشت بالا به دست می آید.

 

12 - تأثیر خصلت های درونی و روحیات انسان، در دیدگاه و شناخت وی

 

کذلک زیّن لفرعون سوء عمله

 

13 - زیبا جلوه گر شدن رفتار زشت فرعون در دیدگان خود او، سبب انحراف وی از راه اصلی هدایت و سعادت (ارائه شده از سوی موسی(ع)) گشت.

 

کذلک زیّن لفرعون سوء عمله و صدّ عن السبیل

جمله «و صُدّ عن السبیل» به منزله نتیجه برای جمله پیش است; یعنی، رفتار زشت فرعون در دیدگان او زیبا جلوه کرد و همین سبب شد که او راه اصلی هدایت را پیدا نکند.

 

14 - توطئه ها و نیرنگ های فرعون علیه موسی(ع)، سرانجام به زیان و نابودی او انجامید.

 

و ما کید فرعون إلاّ فی تباب

«تباب» به معنای خسارت و هلاکت است.

 

15 - کار ساز نبودن مکر و حیله فرعون در ساختن بنای بلند، به بهانه اطلاع یافتن از خدای موسی (ع) و اثبات دروغ گو بودن او

 

یـهـمـن ابن لی صرحًا... فأطّلع إلی إلـه موسی... و ما کید فرعون إلاّ فی تباب

برداشت یاد شده به این خاطر است که از مصادیق اصلی «کید فرعون» ساختن بنای بلند می باشد.

 

16 - عقب نشینی تاکتیکی فرعون در مقابل موسی(ع) و دست برداشتن از قتل او به طور موقت، پس از هشدارهای مؤمن آل فرعون

 

و قال فرعون ذرونی أقتل موسی... و قال فرعون یـهـمـن ابن لی صرحًا... و ما کید فرعون إلاّ فی تباب

مطلب یاد شده با توجه به این نکته است که فرعون، در آغاز مبارزه با موسی(ع) طرح قتل او را داده بود; ولی پس از هشدارها و تبلیغات مؤمن آل فرعون احداث بنای مرتفع برای جست و جو از خدای موسی(ع) را مطرح ساخت.

 

17 - توطئه و نیرنگ های مستکبران و قدرت های فرعونی، شکست پذیر و خنثی شدنی است.

 

و ما کید فرعون إلاّ فی تباب

برداشت بالا با توجه به این نکته مهم تفسیری است که نقل داستان ها و ماجراهای تاریخی در قرآن، صرفاً برای بیان واقعیت تاریخی گذشته نیست. بلکه جریانی است مستمر برای تمامی اعصار و روزگاران.

آسمان:

تعدد آسمان ها 1، 2

آل فرعون:

آثار انذارهای مؤمن آل فرعون 16

اخلاق:

آثار صفات اخلاقی 12

ارزشگذاری:

خطا در ارزشگذاری 9; عوامل ارزشگذاری غلط 11

ارزیابی:

خطا در ارزیابی 9; عوامل ارزیابی غلط 11

انسان:

خطای انسان ها 9

انگیزش:

عوامل انگیزش 10

تجاوزگری:

آثار تجاوزگری 11

تکبر:

آثار تکبر 11

خود:

زیان به خود 14

زیبایی:

آثار زیبایی ها 10

شناخت:

عوامل مؤثر در شناخت 12

عمل:

آثار تزیین عمل 13; تزیین عمل ناپسند 7; عوامل تزیین عمل ناپسند 11

فرعون:

ادعاهای فرعون 3; بینش غلط فرعون 4; بی تأثیری مکر فرعون 15; تزیین عمل فرعون 7، 8; توطئه فرعون 5; تهمتهای فرعون 6; حس گرایی فرعون 4; دین ستیزی فرعون 5; روش خداشناسی فرعون 3، 4، 8، 15; زیان توطئه فرعون 14; عمل ناپسند فرعون 7، 8، 13; عوامل گمراهی فرعون 13; عوامل هلاکت فرعون 14; فلسفه برج سازی فرعون 3، 5، 8، 15; فلسفه رصدخانه سازی فرعون 3، 5، 8; قصه فرعون 3، 5، 6، 8، 13، 14، 15، 16

مستکبران:

بی تأثیری مکر مستکبران 17; شکست توطئه مستکبران 17

مصریان باستان:

عقیده مصریان باستان 2

موسی(ع):

تهمت بدعتگذاری به موسی(ع) 6; تهمت دروغگویی به موسی(ع) 5، 6، 15; رسالت موسی(ع) 5; قصه موسی(ع) 5، 6، 8، 15، 16