تفسیر آیات قرآن کریم – سوره حج – آیه 25 – کتاب تفسیر راهنما – تألیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

إِنَّ الَّذینَ کَفَرُوا وَیَصُدُّونَ عَن سَبیلِ اللَّهِ وَالْمَسْجِد الْحَرَامِ الَّذی جَعَلْنَاهُ لِلنَّاس سَوَاء الْعَاکِفُ فِیهِ وَالْبَاد وَمَن یُرِدْ فِیهِ بإِلْحَادٍ بظُلْمٍ نُذقْهُ مِنْ عَذَابٍ أَلِیمٍ

همانا کسانی که کفر ورزیده اند و از راه خدا و مسجدالحرام ـ که آن را برای مردم، چه مقیم در آن و چه بادیه نشین، یکسان قرار داده ایم ـ جلوگیری می کنند [عذابی سخت خواهند داشت]; و هر که بخواهد در آن از روی کجروی و ظلم [کاری بکند ]او را از عذابی دردناک می چشانیم.

 

1 - کفر به خدا و سرپیچی از عبادت او، گناهی نابخشودنی و در پی دارنده عذاب دردناک دوزخ است.

إنّ الذین کفروا و یصدّون عن سبیل اللّه

مراد از «الطیب من القول» ـ همان طور که در آیه پیش گفته شد ـ کلمه توحید و «صراط حمید» عبادت خدای یگانه است. بنابراین با توجه به ارتباط این آیه با آیه پیش، می توان گفت: «کفروا» در «إنّ الذین کفروا»به تقدیر «کفروا بالطیب من القول» است و مراد از «سبیل اللّه» در «یصدون عن سبیل اللّه»، عبادت و پرستش خدای یگانه می باشد. قابل ذکر است که «الذین» اسم «إنّ» و خبر آن محذوف است و تقدیر آن به قرینه ذیل آیه چنین می شود: «إنّ الذین کفروا... نذیقهم من عذاب ألیم».

 

2 - پرستش خدای یگانه، راهی به سوی خدا و منتهی به لقای او است.

و یصدّون عن سبیل اللّه

«سبیل اللّه» یعنی راه خدا «راه خدا» می تواند به معنای راهی باشد که «خدا برای اهل ایمان ترسیم و تعیین کرد» و یا می تواند به معنای راهی باشد که «به سوی خدا و به او منتهی می شود». برداشت فوق بر پایه معنای دوم است.

 

3 - ممانعت کفرپیشگان صدراسلام از برگزار شدن مراسم عبادت خدا و زیارت مسجدالحرام توسط مسلمانان

إنّ الذین کفروا و یصدّون عن سبیل اللّه و المسجد الحرام

«صدّ» (مصدر «یصدّون») به معنای منع و بازداشتن است. مفعول «یصدون» محذوف و به تقدیر «یصدون الذین آمنوا» می باشد.

 

4 - کعبه، دارای حرمت و قداستی والا در پیشگاه خداوند

و یصدّون عن سبیل اللّه و المسجد الحرام

تهدید شدن کافران به عذاب دوزخ، به خاطر ممانعت کردن مردم از زیارت مسجدالحرام، بیانگر مطلب فوق می باشد.

 

5 - جلوگیری از ورود حاجیان به مسجدالحرام، نمونه آشکار بازداشتن مردم از راه خدا

و یصدّون عن سبیل اللّه و المسجد الحرام

مراد از «سبیل اللّه» ـ همان طور که گفته شد ـ عبادت و پرستش خدای یگانه است. بنابراین و با توجه به این که زیارت مسجدالحرام از سوی مؤمنان و انجام مراسم ویژه آن (طواف، سعی و...) از مصداق های عبادت خدا محسوب می شود، ذکر آن بعد از «سبیل اللّه»، می تواند بدان معنا باشد که جلوگیری از ورود زائران به مسجدالحرام، از مصادیق بارز ممانعت از راه خدا است.

 

6 - مسجدالحرام، از آن عموم مردم خداپرست است و قشر خاصی حق محروم کردن مردم از زیارت آن را ندارد.

الذی جعلنـه للناس

 

7 - تمامی مسلمانان (مکّی و آفاقی)، نسبت به مسجدالحرام از حق مساوی برخورداراند.

الذی جعلنـه للناس سواء العـکف فیه و الباد

«سواء» به معنای «مستوی» و حال برای «الناس»است. «عاکف» به معنای مقیم (منظور اهل مکّه) است. «بادی» یعنی اهل بادیه و مقصود از آن مردمی است که بیرون مکّه و در سرزمین های دیگر زندگی می کنند; یعنی، ما مسجدالحرام را برای همه انسان ها قرار دادیم و در بهره مندی از آن، مکّی و آفاقی برابراند و کسی را بر دیگری امتیازی نیست.

 

8 - ممانعت از ورود حاجیان به مکّه، تجاوز به حقّی است که خدا برای آنان قرار داده است.

و یصدّون ... الذی جعلنـه للناس

 

9 - ساکنان مکّه، حق ممانعت دیگران از زیارت مسجدالحرام را ندارند.

الذی جعلنـه للناس سواء العـکف فیه و الباد

 

10 - حج و زیارت مسجدالحرام، مراسمی رایج در میان مردم جزیرة العرب

سواء العـکف فیه و الباد

 

11 - «مسجدالحرام» نامی شناخته شده و متداول در میان مردم جزیرة العرب

و المسجد الحرام الذی جعلنـه للناس

 

12 - ممنوعیت هرگونه انحراف از حق و تجاوز به حقوق دیگران، در محیط مسجدالحرام

و من یرد فیه بإلحاد بظلم نذقه من عذاب ألیم

«إلحاد» به معنای انحراف و کج روی است. از نکره آوردن «إلحاد» و «ظلم» استفاده می شود که مردم در مسجدالحرام و محدوده آن، باید در امنیت و آرامش مطلق باشند و در این راستا از کم ترین و کوچک ترین انحراف و تجاوز به حقوق آنان، چشم پوشی نخواهد شد.

 

13 - مکّه (مسجد الحرام و محدوده آن) باید محیطی أمن برای همگان باشد.

سواء العـکف فیه و الباد

 

14 - انحراف از حق و تجاوز به حقوق دیگران در محیط مسجد الحرام، گناهی است بس بزرگ و کج روان و ستم کاران باید در انتظار کیفر سخت دنیوی باشند.

و من یرد فیه بإلحاد بظلم نذقه من عذاب ألیم

برداشت یاد شده بر این اساس است که مقصود از «عذاب ألیم» کیفر دنیوی نیز باشد.

 

15 - عذاب دردناک دوزخ، کیفر هر نوع انحراف از حق و تجاوز به حقوق دیگران در محیط مسجد الحرام

و من یرد فیه بإلحاد بظلم نذقه من عذاب ألیم

 

16 - «عن علی(ع) انّ رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله نهی أهل مکّة أن یؤاجروا دورهم، و أن یعلّقوا علیها أبواباً، و قال: «سواء العاکف فیه و الباد»;

از حضرت علی(ع) روایت شده است که رسول خدا(ص) اهل مکّه را از اجاره دادن خانه ها و گذاشتن درب برای آنها نهی کرد و فرمود: «سواء العاکف فیه و الباد»».(1)

 

17 - «عن أبی الصباح الکنانی قال: سألت أباعبداللّه(ع) عن قول اللّه عزّوجلّ:

«و من یرد فیه بالحاد بظلم نذقه من عذاب ألیم» فقال: کلّ ظلم یظلمه الرجل نفسه بمکّة من سرقه أو ظلم أحد أو شیء من الظلم فإنّی أراه ألحاداً;

ابی الصباح کنانی گفت: از امام صادق(ع) درباره سخن خداوند عزّوجلّ «و من یرد فیه بالحاد بظلم نذقه من عذاب ألیم» سؤال کردم فرمود: هر ظلمی که شخص در مکّه بر خویش کند; خواه دزدی باشد، یا ستم به دیگری و یا هرگونه ستمی، من آن را الحاد و انحراف می بینم».(2)

 

18 - «عن أبی عبداللّه(ع) فی قول اللّه عزّوجلّ «و من یرد فیه بإلحاد بظلم» فقال: من عبد فیه غیر اللّه عزّوجلّ أو تولّی فیه غیر أولیاء اللّه فهو ملحد بظلم...;

از امام صادق(ع) درباره سخن خداوند عزّوجلّ «و من یرد فیه بالحاد بظلم» روایت شده است که فرمود: کسی که در مکّه، غیر از خدای عزّوجلّ را پرستش کند، یا ولایت غیر اولیای خدا را بپذیرد، «الحاد به ظلم» کرده است».(3)

اسلام

تاریخ صدر اسلام 3، 16

الحاد 18

انحراف

کیفر انحراف 15; گناه انحراف 14

توحید

فرجام توحید عبادی 2

جزیرة العرب

مردم جزیرة العرب و حج 10; مردم جزیرة العرب و زیارت مسجدالحرام 10; مردم جزیرة العرب و مسجدالحرام 11

جهنم

موجبات جهنم 1، 15

حاجیان

تجاوز به حقوق حاجیان 8

حج

تاریخ حج 10

حقوق

تجاوز به حقوق دیگران 12; کیفر تجاوز به حقوق دیگران 15; گناه تجاوز به حقوق دیگران 14

خود

ظلم به خود 17

روایت 16، 17، 18

سبیل الله

ممانعت از سبیل الله 5

سلوک

راههای سلوک 2

ظالمان

کیفر دنیوی ظالمان 14

عبادت

آثار ترک عبادت خدا 1; عبادت غیرخدا 18; گناه ترک عبادت خدا 1

عذاب

عذاب دردناک 15; مراتب عذاب 1، 15; موجبات عذاب اخروی 1، 15

کعبه

فضیلت کعبه 4; قداست کعبه 4

کفر

آثار کفر به خدا 1; گناه کفر به خدا 1

گناهان کبیره 14

گناه

گناه نابخشودنی 1

لقاءالله

زمینه لقاءالله 2

محمد(ص)

نواهی محمد(ص) 16

مردم

اتجاوز به حقوق مردم 12؛ کیفر تجاوز به حقوق مردم 15؛ گناه تجاوز به حقوق مردم 14

مسجدالحرام

امنیت مسجدالحرام 13; تاریخ زیارت مسجدالحرام 10; تاریخ مسجدالحرام 11; تجاوز به حقوق دیگران در مسجدالحرام 14; عمومیت زیارت مسجدالحرام 7; عمومیت مسجدالحرام 6; ممانعت از عبادت خدا در مسجدالحرام 3; ممانعت از مسجدالحرام 3، 5; ممنوعیت حق کشی در مسجدالحرام 12; ممنوعیت ممانعت از مسجدالحرام 6، 9; ویژگیهای مسجدالحرام 12، 13

مسلمانان

تساوی حقوق مسلمانان 7; حقوق مسلمانان 7

مسلمانان مکه

حقوق مسلمانان مکه مکه 7

مکه

امنیت مکه 13; درب خانه های مکه 16; گناه ظلم در مکه 17; ممانعت حاجیان از مکه 8; نهی از اجاره خانه های مکه 16; ویژگیهای مکه 13

منحرفان

کیفر دنیوی منحرفان 14

موحدان

حقوق موحدان 6

ولایت

قبول ولایت غیر اولیاءالله 18

پی نوشت ها :

1. قرب الاسناد، ص 108، ح 372; تفسیر برهان، ج 3، ص 84، ح 8.

2. کافی، ج 4، ص 227، ح 3; نورالثقلین، ج 3، ص 483، ح 60.

3. کافی، ج 8، ص 337، ح 533; نورالثقلین، ج 3، ص 483، ح 57.