تفسیر آیات قرآن کریم – سوره اللیل– آیه 20– کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

إِلَّا ابْتِغَاء وَجْهِ رَبِّهِ الْأَعْلَی

[آنچه می دهد] با آن جز رضای پروردگارش را که از همه برتر است نمی طلبد.

 

1 - برخورداران درجه والای تقوا، تنها برای جلب توجّه و عنایت خداوند، اموال خود را انفاق می کنند.

 

الأتقی ... إلاّ ابتغاء وجه ربّه

استثنا در این آیه، منقطع است; یعنی، حق نعمتی بر گردن او نیست; لکن «ابتغاء» وجود دارد; یعنی، شخص «أتقی» در انفاق خود، نمی خواهد پاسخ نعمت دیگران را داده باشد. او تنها به این انگیزه انفاق می کند که خداوند، به او رو کرده و وی را مورد لطف خود قرار دهد. «وجه» به معنای «صورت و چهره» و کنایه از توجّه و عنایت است.

 

2 - بذل مال در صورتی نشانه برترین تقوا و مایه تزکیه نفس و نجات از آتش است که تنها به نیت دستیابی به لطف خداوند باشد.

 

الأتقی . الذی یؤتی ماله ... إلاّ ابتغاء وجه ربّه

 

3 - قصد قربت، شرط مقبول افتادن انفاق است.

 

إلاّ ابتغاء وجه ربّه

 

4 - ارجمندی انفاق گران، در گرو خداپسند بودن مصارف انفاق های آنان است.

 

إلاّ ابتغاء وجه ربّه

عبارت «ابتغاء وجه ربه»، بیانگر دو ویژگی است; 1. انفاق گر باید تنها به قصد تقرب به خداوند انفاق کند; 2. موارد انفاق باید، راه های خداپسندانه باشد. برداشت یاد شده، ناظر به دومین ویژگی است.

 

5 - نقش نیت (حسن فاعلی)، در ارزش مندی اعمال نیک (حسن فعلی)

 

إلاّ ابتغاء وجه ربّه

 

6 - تزکیه نفس، در گرو نیت خالص و قصد قربت است.

 

یتزکّی ... ابتغاء وجه ربّه

 

7 - دستیابی به «وجه اللّه»، در گرو تلاش و جدّیت جوینده آن است.

 

إلاّ ابتغاء وجه ربّه

از واژه «ابتغاء» تنها در موردی استفاده می شود که طلب همراه با کوشش و تلاش باشد. (مفردات)

 

8 - توجّه به ربوبیت خداوند، وادارسازنده انسان به تلاش برای کسب رضایت و لطف او است.

 

ابتغاء وجه ربّه

 

9 - خداوند، والاترینِ موجودات و در اوج کمال است و همه چیز مقهور او می باشد.

 

ربّه الأعلی

 

10 - توجّه به ناچیز بودن همه موجودات در برابر علوّ خداوند، زمینه ساز خلوص نیت و قصد تقرّب به او در انفاق ها است.

 

یؤتی ماله ... ابتغاء وجه ربّه الأعلی

 

11 - برخورداری از لطف و توجّه خداوند، شایسته ترین پاداش برای انفاق گرانِ باتقوا است.

 

الأتقی . الذی یؤتی ماله ... إلاّ ابتغاء وجه ربّه الأعلی

 

12 - پاداش انفاق گرانِ باتقوا، مایه رشد و کمال آنان و برخاسته از ربوبیت و مقام والای خداوند است.

 

ربّه الأعلی

 

13 - دل بستن به لطف خداوند، خود از نعمت های الهی و سزاوار پاسخ گویی و سپاس گزاری است.

 

و ما لأحد عنده من نعمة تجزی . إلاّ ابتغاء وجه ربّه الأعلی

چنانچه استثنا در این آیه، متصل باشد، «ابتغاء» از مصادیق «نعمة تجزی» خواهد بود. در نتیجه مفاد دو آیه، این می شود که: کسی نزد انفاق گر نعمتی ندارد، جز یک نعمت [که خداوند عطا کرده است] و آن حالت «ابتغاء» است. بنابراین وجود علاقه و دل بستگی به «وجه اللّه» ـ که مایه «ابتغاء» است ـ نعمتی است که باید بهوسیله سپاس گزاری جزا داده شود (نعمة تجزی).

 

14 - تقواپیشگان، با انفاق کردن اموال خود، نعمت علاقه مندی به لطف خدا را پاس داشته، از آن قدردانی می کنند.

 

و ما لأحد عنده من نعمة تجزی . إلاّ ابتغاء وجه ربّه الأعلی

 

15 - «عن عبداللّه بن مسعود قال: ... قال رسول اللّه(ص): ... یابن مسعود! إذا عملت عملاً فاعمله للّه خالصاً، لأنّه لایقبل من عباده الأعمال إلاّ ما کان خالصاً فإنّه یقول: «و ما لأحد عنده من نعمة تجزی . إلاّ ابتغاء وجه ربّه الأعلی...»;(1)

 

از عبداللّه بن مسعود روایت شده که گفت: ... رسول خدا(ص) فرمود: ... ای پسر مسعود! اگر کاری انجام دادی، آن را خالصانه برای خدا انجام ده. چرا که او اعمال بندگان را قبول نمی کند; مگر آنچه را که خالص باشد; زیرا او می فرماید: «و ما لأحد عنده من نعمة تجزی . إلاّ ابتغاء وجه ربّه الأعلی»...».

اخلاص

اهمیت اخلاص 6; زمینه اخلاص 10

ارزشها

ملاک ارزشها 5

امیدواری

امیدواری به لطف خدا 13

انفاق

اخلاص در انفاق 2، 4، 10; شرایط انفاق 3

انفاقگران

آثار پاداش انفاقگران 12; بهترین پاداش انفاقگران 11; زمینه تکامل انفاقگران 12; فضایل انفاقگران 4; منشأ پاداش انفاقگران 12

پاداش

مراتب پاداش 11

تزکیه

زمینه تزکیه 6; عوامل تزکیه 2

تقوا

نشانه های تقوا 2

تلاش

اهمیت تلاش 7

جهنم

موجبات نجات از جهنم 2

خدا

اهمیت جلب رضایت خدا 1; اهمیت رضایت خدا4; اهمیت لطف خدا 11; پاداشهای خدا 12; تلاش برای رضایت خدا 8; رضایت خدا در انفاق 4; زمینه رضایت خدا 7، 8; زمینه لطف خدا 8; علو خدا 9; قهاریت خدا 9; نعمتهای خدا 13; نقش ربوبیت خدا 12; نقش علو خدا 12

ذکر

آثار ذکر 10; ذکر ربوبیت خدا 8; ذکر عجز موجودات 10; ذکر علو خدا 10

روایت 15

شکر

شکر نعمت 13

علایق

آثار علاقه به لطف خدا 14

عمل

اهمیت اخلاص در عمل 15

عمل صالح

ارزش عمل صالح 5

لطف خدا

مشمولان لطف خدا 11

متقین

آثار پاداش متقین 12; اخلاص متقین 1; انفاق متقین 14; بهترین پاداش متقین 11; زمینه تکامل متقین 12; شکرگزاری متقین 14; صفات متقین 1; فلسفه انفاق متقین 1

موجودات

مقهوریت موجودات 9

نعمت

نعمت امیدواری 13

نیت

اهمیت نیت 3; نقش نیت 5

وجه الله

زمینه وجه الله 7

پی نوشت ها :

1. مکارم الاخلاق، ص 453; بحارالأنوار، ج 74، ص 103، ح 1.