تفسیر آیات قرآن کریم- سوره الزخرف- آیه 28– کتاب تفسیرراهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

وَجَعَلَهَا کَلِمَةً بَاقِیَةً فِی عَقِبهِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ

 

و [ابراهیم] آن کلمه توحید را در میان نسل خود کلمه ای ماندنی قرار داد، باشد که آنان به [توحید ]بازگردند.

 

1 - بقای آیین توحید در نسل ابراهیم(ع)، ره آورد تلاش آن حضرت برای استمرار بخشیدن به آن

 

و جعلها کلمة باقیة فی عقبه

آیات قبل، می تواند قرینه باشد که فاعل «جعل» ابراهیم(ع) است.

 

2 - اهتمام ابراهیم(ع)، به هدایت نسل پس از خویش

 

و جعلها کلمة باقیة فی عقبه

چنانچه فاعل «جعل» ابراهیم(ع) باشد، به قرینه آیات پیشین ـ که در مورد آن حضرت بود ـ مطلب بالا قابل برداشت است.

 

3 - تلاش انسان برای هدایت نسل های آینده خویش، اقدامی پسندیده و روشی ابراهیمی است.

 

و جعلها کلمة باقیة فی عقبه

چنانچه فاعل «جعل» ابراهیم(ع) باشد، از اسوه بودن عمل آن حضرت، مطلب بالا استفاده می شود.

 

4 - کلمه توحید، کلمه ای ماندگار در نسل ابراهیم(ع)، به اراده و لطف الهی

 

إنّنی براء ممّا تعبدون . إلاّ الذی فطرنی ... و جعلها کلمة باقیة فی عقبه

فاعل «جعل» ـ به قرینه آیه بعد ـ می تواند خداوند باشد.

 

5 - استمرار دین توحیدی در نسل ابراهیم(ع)، پاداش الهی به آن حضرت در قبال تلاش های او در مسیر اعتلای کلمه توحید

 

و إذ قال إبرهیم ... و جعلها کلمة باقیة فی عقبه

برداشت یاد شده، مبتنی بر این احتمال است که «جعلها» در مقام بیان لطف خداوند در برابر مجاهدت ها و تلاش های حضرت ابراهیم(ع) باشد.

 

6 - خداوند، حافظ و نگاهبان آیین توحید در گستره تاریخ

 

و جعلها کلمة باقیة

بنابراین که فاعل «جعل» خداوند باشد، مطلب بالا استفاده می شود.

 

7 - استمرار کلمه «توحید» در نسل ابراهیم(ع) و در پهنه قرن ها، تدبیری خداوندی و به منظور بازگشت مشرکان هر نسل به توحید

 

و جعلها کلمة باقیة فی عقبه لعلّهم یرجعون

 

8 - وجود افرادی شرک پیشه، در نسل ابراهیم(ع)

 

لعلّهم یرجعون

با توجه به رجوع ضمیر «هم» به نسل ابراهیم(ع)، استفاده می شود که برخی از آنان آلوده به شرک بودند; بنابراین مفاد آیه این می شود که توحید در گروهی از نسل ابراهیم باقی ماند تا زمینه آن شود که گروه دیگر آنان نیز به توحید بازگردند.

 

9 - نسل ابراهیم(ع)، پرچمدار توحید در طول تاریخ

 

و جعلها کلمة باقیة فی عقبه

 

10 - تأثیر عملکرد پدران، در سرنوشت نسل های آینده آنان

 

و إذ قال إبرهیم ... و جعلها کلمة باقیة فی عقبه

ذکر باقی ماندن توحید در نسل ابراهیم(ع) ـ پس از بیان اعلام شجاعانه برائت از شرک و روی آوردن آن حضرت به توحید ـ می تواند اشاره به نقش پدران در سرنوشت نسل های بعد داشته باشد.

 

11 - توبیخ عرب عصر بعثت، از سوی خداوند بر ترک آیین نیاکان یکتاپرست خویش و روی آوردن به شرک

 

بل قالوا إنّا وجدنا ءاباءنا ... و إذ قال إبرهیم ... و جعلها کلمة باقیة فی عقبه

 

12 - «سُلَیْم بن قَیْس قال: خرج علینا علیّ بن أبی طالب(ع) ... فقال ... و العلم فی عقبنا إلی أن تقوم الساعة ثمّ قرأ «و جعلها کلمة باقیة فی عقبه» ثمّ قال: کان رسول اللّه(ص) عقب إبراهیم و نحن أهل البیت عقب إبراهیم(ع) و محمد(ص);(1)

 

سلیم بن قیس می گوید: حضرت علی(ع) به سوی ما بیرون آمد و فرمود: علم در نسل ما است تا برپایی قیامت. سپس آیه «و جعلها کلمة باقیة فی عقبه» را تلاوت نمود، و فرمود: رسول خدا(ص) از نسل ابراهیم(ع) است و ما اهل بیت از نسل ابراهیم(ع) و محمد(ص) هستیم».

آیندگان

عوامل مؤثر در سرنوشت آیندگان 10; هدایت آیندگان3

ابراهیم(ع)

پاداش ابراهیم(ع) 1، 5; توحید در نسل ابراهیم(ع) 9; جاودانگی توحید در نسل ابراهیم(ع) 1، 4، 5، 7; شرک در نسل ابراهیم(ع) 8; فضایل نسل ابراهیم(ع) 9; نسل ابراهیم(ع) 12; هدایت نسل ابراهیم(ع) 2; هدایتگری ابراهیم(ع) 2

ادیان آسمانی

حامی ادیان آسمانی 6

اهل بیت(ع)

علم نسل اهل بیت(ع) 12; نیاکان اهل بیت(ع) 12

توحید

پیشگامان توحید 9

جاهلیت

سرزنش مشرکان جاهلیت 11

خدا

آثار اراده خدا 4; آثار لطف خدا 4; پاداشهای خدا5; حمایتهای خدا 6; سرزنشهای خدا 11; نشانه های تدبیر خدا 7

روایت 12

عمل

آثار عمل 10; عمل پسندیده 3

محمد(ص)

نیاکان محمد(ص) 12

مشرکان

توبه مشرکان 7

نیاکان

نقش نیاکان 10

1. تأویل الأیات الظاهرة، ص 540; تفسیر برهان، ج 4، ص 139، ح 5.