تفسیر آیات قرآن کریم- سوره الحشر – آیه 8 – کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی
لِلْفُقَرَاء الْمُهَاجِرِینَ الَّذینَ أُخْرِجُوا مِن دیارِهِمْ وَأَمْوَالِهِمْ یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِّنَ اللَّهِ وَرِضْوَانًا وَیَنصُرُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُوْلَئِکَ هُمُ الصَّادقُونَ
برای آن نیازمندانِ مهاجری است که از دیار و اموالشان بیرون رانده شده اند، در حالی که در جست و جوی فضل و رضایتی از خداوند هستند، و خدا و رسولش را یاری می کنند، اینان همان راستگویانند.
1 - مهاجرانِ نیازمند و تنگدست، از جمله سهم بران «فیء»
للفقراء المهـجرین
در مورد کلمه «للفقراء» دو احتمال وجود دارد: 1ـ بدل از «للّه» که مقصود فی سبیل اللّه است; 2ـ بدل از «ذی القربی» و ما بعد آن. در هر دو صورت، برداشت یاد شده به دست می آید.
2 - مهاجرانِ فقیر، از موارد مصرف سهم خدا در فیء *
ما أفاء اللّه ... فللّه ... للفقراء المهـجرین
عبارت «للفقراء المهاجرین» می تواند بیان مصداقی از سهم خداوند در «فیء» باشد; زیرا روشن است که سهم رسول و ذی القربی، مصرف خاص دارد. اما «سهم اللّه» مصارف عامی دارد که خداوند در این آیه، به مصداقی از آن اشاره کرده است.
3 - فقر و تنگدستی، شرط برخورداری «ذوی القربی» از فیء *
و لذی القربی ... للفقراء المهـجرین
برداشت یاد شده، بدان احتمال است که «للفقراء» بدل برای «و لذی القربی» باشد.
4 - وضع اقتصادی مهاجران، دشوارتر از انصار به هنگام غزوه بنی نضیر
للفقراء المهـجرین
از اختصاص به ذکر یافتن فقرای مهاجر، دشواری فزون تر وضع اقتصادی آنان استفاده می شود.
5 - توجه اسلام، به رعایت حال محرومان جامعه و استحقاق های مادی و معنوی، دربخشش های مالی
للفقراء المهـجرین الذین أُخرجوا من دیـرهم
برداشت یادشده با توجه به این نکته است که خداوند، فقرای مهاجر رااختصاص به ذکر کرده و در فلسفه سهم برای آنان از «فیء»، تهی دستی آنان و نیز انگیزه های معنوی ایشان را متذکر شده است.
6 - هجرت مسلمانان از مکه، تحت فشار دشمن بود; نه به اختیار و دلخواه آنان.
الذین أُخرجوا من دیـرهم و أمولهم
7 - ناگزیری مسلمانان به ترک اموال و خانه های خویش و اقدام به هجرت و رهایی از ستم مشرکان
أُخرجوا من دیـرهم و أمولهم
از ماده «إخراج» و نیز مجهول آمدن فعل «أُخرجوا»، اضطرار و ناگزیری استفاده می شود.
8 - روحیه خداجویی و دین یاوری، از ویژگی های بارز مهاجرانِ صدراسلام
المهـجرین الذین ... یبتغون فضلاً من اللّه و رضونًا و ینصرون اللّه و رسوله
9 - برخوردار شدن از فضل و رحمت الهی، انگیزه مهاجران مسلمان
للفقراء المهـجرین ... یبتغون فضلاً من اللّه و رضونًا
10 - هجرت مسلمانان از مکه به مدینه، مایه یاری رساندن به خدا و پیامبر(ص)
الذین أُخرجوا من دیـرهم ... و ینصرون اللّه و رسوله
11 - مهاجران تهی دست، چشم انتظار بهبود وضع اقتصادی خویش همراه با رضایت خداوند
یبتغون فضلاً من اللّه و رضونًا
«فضلاً من اللّه»، می تواند اشاره به مسائل مادی و اقتصادی داشته باشد.
12 - مهاجرانِ خداجو و دین باور صدراسلام، نمونه مؤمنان راستین
المهـجرین الذین ... أُولـئک هم الصـدقون
13 - ارزش هجرت و گذشت از مال و زندگی، منوط به داشتن انگیزه الهی و دینی است.
المهـجرین الذین ... یبتغون فضلاً من اللّه و رضونًا و ینصرون اللّه و رسوله أُولـئک هم الصـدقون
از توصیف مهاجران به صداقت و راستی ـ در پی بیان انگیزه های هجرت ـ استفاده می شود که ارزش هجرت، در گرو انگیزه های یاد شده است.
14 - وجود عناصری ناخالص، در میان مهاجران صدراسلام *
المهـجرین الذین ... یبتغون فضلاً من اللّه و رضونًا و ینصرون اللّه و رسوله أُولـئک هم الصـدقون
برداشت یادشده بدان احتمال است که فعل های «یبتغون...» و «ینصرون...» قیدهای احترازی باشد; نه توضیحی.
15 - جلب رضای حق و آمادگی برای جهاد در راه خدا و رسول او، شرط ایمان راستین
یبتغون فضلاً من اللّه و رضونًا و ینصرون اللّه و رسوله أُولـئک هم الصـدقون
16 - «عن الصادق(ع) : ...ثمّ قال [اللّه تعالی]: «للفقراء المهاجرین الذین اُخرجوا ...» فجعلها اللّه لمن هاجر من قریش مع النبی(ص) ... و أخرج ... عنهم المهاجرین مع رسول اللّه من العرب لقوله «الذین اُخرجوا من دیارهم و أموالهم» لأنّ قریشاً کانت تأخذ دیار من هاجر منها و أموالهم و لم تکن العرب تفعل ذلک بمن هاجر منها...;(1)
از امام صادق(ع) روایت شده است: ...خدا فرموده [اموالی که بدون جنگ به دست آمده ]از آنِ فقرای مهاجر است که از خانه ها و اموال خود اخراج شده اند.[بااین دستور ]خدا آن اموال را برای مهاجران قریش ـ که در معیّت پیامبر(ص) بوده اند ـ قرار داده و مهاجران عرب را که ـ همراه آن حضرت بوده اند ـ از [شمول حکم] آنان خارج کرده است; زیرا فرموده :«الذین اُخرجوا من دیارهم و أموالهم» قریش خانه ها و اموال مهاجران خود را تصاحب می کرده; ولی عرب با مهاجران خود این کار را نمی کرده [و اموال را برای خود آنان باقی می گذاشته است]».
احکام 3
اسلام
تاریخ صدر اسلام 4، 7، 14
امیدواری
امیدواری به بهبود اقتصادی 11; امیدواری به رضایت خدا 11
انصار
موقعیت اقتصادی انصار 4
ایمان
شرایط ایمان راستین 15
جهاد
اهمیت جهاد 15
خدا
امداد به خدا 10; اهمیت رضایت خدا 15; زمینه رحمت خدا 9; زمینه فضل خدا 9
ذوی القربی
فیء به ذوی القربی 3
روایت 16
فقر
آثار فقر 3
فقرا
اهمیت تأمین فقرا 5
فیء
احکام فیء 3; شرایط استفاده از فیء 3; مصارف فیء 1، 2، 16
قریش
فیء به قریش 16
مؤمنان
مؤمنان راستین 12
محمد(ص)
امداد به محمد(ص) 10
مسلمانان
آثار هجرت مسلمانان صدراسلام 10; اخراج مسلمانان صدراسلام 7; اضطرار مسلمانان صدراسلام 7; ظلم به مسلمانان صدراسلام 7; فلسفه هجرت مسلمانان صدراسلام 6، 7، 9
مشرکان
اذیتهای مشرکان صدراسلام 6; ظلم مشرکان صدراسلام 7
مکه
هجرت از مکه 6
مهاجران
امیدواری مهاجران فقیر 11; ایمان مهاجران صدراسلام 8، 12; بی تقوایان از مهاجران صدراسلام 14; دینداری مهاجران صدراسلام 8، 12; فیء به مهاجران 16; فیء به مهاجران فقیر 1، 2; موقعیت اقتصادی مهاجران صدراسلام 4; ویژگیهای مهاجران صدراسلام 8
هجرت
ملاک ارزش هجرت 13
پی نوشت ها :
1. تحف العقول، ص 342; بحارالأنوار، ج 93، ص 206 و 207، ح 1.
تصاویر ضمیمه
