تفسیر آیات قرآن کریم- سوره الحشر – آیه 16 – کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

کَمَثَلِ الشَّیْطَانِ إِذْ قَالَ لِلْإِنسَانِ اکْفُرْ فَلَمَّا کَفَرَ قَالَ إِنِّی بَرِیءٌ مِّنکَ إِنِّی أَخَافُ اللَّهَ رَبَّ الْعَالَمِینَ

[داستانشان] مانند داستان شیطان است آن گاه که به انسان گفت: کافر شو، پس چون کافر شد گفت: همانا من از تو بیزارم، به یقین من از خداوند صاحب اختیار جهانیان می ترسم.

 

1 - منافقان، ایفاگران نقش شیطان در تزویر و وسوسه گری

 

کمثل الشیطـن

با توجه به این که در آیات پیشین منافقان به عنوان وعده دهندگان به یهود و متخلفان از وعده خویش معرفی شده اند; این تمثیل متوجه آنان است.

 

2 - نقش منافقان مدینه، در وسوسه گری و تحریک یهود بنی نضیر علیه اسلام

 

ألم تر إلی الذین نافقوا یقولون لإخونهم ... کمثل الشیطـن إذ قال للإنسـن

 

3 - شیطان، محرک و مشوق اصلی انسان ها به کفر

 

کمثل الشیطـن إذ قال للإنسـن اکفر

با توجه به این که «شیطان» مشبه به است; نقش محوری او در تحریک به کفر استفاده می شود.

 

4 - انسان در گرایش به کفر، دارای آزادی و اختیارات بوده و وسوس های شیطان، فقط در حد دعوت و انگیزش است.

 

إذ قال للإنسـن اکفر فلمّا کفر

امر «اُکفر»، نشانگر نقش شیطان در انگیزش انسان است و معنای «کفر» با انتساب آن به خود انسان، بیانگر اختیار آدمی در انتخاب راه است.

 

5 - اظهار بیزاری شیطان از انسان، پس از فروافکندن او در گرداب کفر

 

کمثل الشیطـن إذ قال للإنسـن اکفر فلمّا کفر قال إنّی بریء منک

 

6 - بیزاری جستن شیطان از کافران، به منظور تبرئه خویش و بر دوش نکشیدن بار گناه آنان

 

قال إنّی بریء منک

 

7 - شیطان، مدعی خداترسی

 

قال ... إنّی أخاف اللّه

 

8 - اعتراف شیطان به ربوبیت خداوند بر هستی

 

کمثل الشیطـن إذ قال ... إنّی أخاف اللّه ربّ العـلمین

 

9 - اعتقاد شیطان به جزا و کیفر خلق، در برابر اعتقاد و عمل *

 

کمثل الشیطن إذ قال ... إنّی أخاف اللّه ربّ العـلمین

در صورتی که «إنّی أخاف ...» سخنی از روی واقعیت باشد ـ و نه توجیه و استهزا ـ تعبیر «أخاف ...» نشانگر بیم شیطان از بازتاب کفر و اعتقاد او به کیفر و مجازات است.

 

10 - اظهار ایمان و خداترسی منافقان، ابزاری در دست آنان برای توجیه پیمان شکنی خود با کافران

 

کمثل الشیطـن ... قال إنّی بریء منک إنّی أخاف اللّه ربّ العـلمین

از تشبیه منافقان به شیطان ـ با توجه به ادعای خداترسی وی ـ مطلب بالا استفاده می شود.

 

11 - هشدار الهی به کافران، در دل نبستن به وعده منافقان

 

کمثل الشیطـن إذ قال ... إنّی أخاف اللّه ربّ العـلمین

آیه شریفه از یک سو نویدی است به مؤمنان که منافقان به همکاری با کافران وفا نخواهند کرد. و از سوی دیگر تشبیه منافقان به شیطان در بی وفایی به تعهدات خویش، هشداری است به کافران که با ریسمان منافقان به چاه نروند.

 

12 - «عن علی بن أبی طالب(ع) انّ رجلاً کان یتعبّد فی صومعته و انّ امرأة کان لها إخوة فعرض لها شیء، فأتوه بها، فزیّنت له نفسه فوقع علیها فجاءه الشیطان فقال: اُقتلها فإنّهم إن ظهروا علیک إفتضحت فقتلها و دفنها فجاؤوه فأخذوه فذهبوا به فبینما هم یمشون إذ جاءه الشیطان فقال: إنّی أنا الذی زیّنت لک فاسجد لی سجدة اُنجیک، فسجد له، فذلک قوله، «کمثل الشیطان إذ قال للإنسان اکفر...»;(1)

 

از امام علی(ع) روایت شده است: مردی در دیر و صومعه خود مشغول عبادت بود، و زنی بود که چند برادر داشت. برای زن چیزی (بیماری) پدید آمد و آن برادران خواهر خود را نزد آن عابد بردند. پس خواهش زشت نفسانی در نظر عابد جلوه کرد و عمل زشت را با زن انجام داد. شیطان نزد عابد آمده و گفت: زن را بکش; زیرا اگر آنان بر تو دست یابند، رسوا خواهی شد. پس آن عابد زن را کشته و دفن کرد. خویشاوندان زن نزد عابد آمدند و او را دستگیر کردند و بردند و در این حال شیطان نزد عابد آمد و گفت: من این عمل را نزد تو خوب جلوه دادم، حال بر من سجده ای نما تا تو را نجات دهم. پس عابد برای شیطان سجده کرد و این سخن خدا است که فرموده: کمثل الشیطان إذ قال للإنسان اکفر...».

ادعا

ادعا ی خداترسی 7

اسلام

تاریخ صدر اسلام 2

اقرار

اقرار به ربوبیت خدا 8

انسان

اختیار انسان 4

انگیزش

عوامل انگیزش 4

بنی نضیر

اغوای بنی نضیر 2

تبری

تبری از کافران 5، 6

خدا

هشدارهای خدا 11

روایت 12

شیطان

ادعاهای شیطان 7; اغواگری شیطان 3، 12; اقرار شیطان 8; پیروان شیطان 1; تبری شیطان 5; خداترسی شیطان 7; خداشناسی شیطان 8; عقیده شیطان 9; فلسفه تبری شیطان 6; نقش شیطان 3، 4; وسوسه شیطان 4

عقیده

آزادی عقیده 4; پاداش عقیده 9; کیفر عقیده 9

عمل

پاداش عمل 9; کیفر عمل 9

کافران

عهدشکنی با کافران 10; هشدار به کافران 11

کفر

منشأ کفر 3، 12

منافقان

اغواگری منافقان 1; پوچی وعده های منافقان 11; توجیه گری منافقان 10; روش برخورد منافقان 10; عهدشکنی منافقان 10; منافقان و کافران 10; نقش منافقان 1

منافقان مدینه

اغواگری منافقان مدینه 2; نقش منافقان مدینه 2

پی نوشت ها :

1. الدرّالمنثور، ج 8، ص 116.