تفسیر آیات قرآن کریم- سوره الحشر – آیه 2 – کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

هُوَ الَّذی أَخْرَجَ الَّذینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتَاب مِن دیَارِهِمْ لِأَوَّلِ الْحَشْرِ مَا ظَنَنتُمْ أَن یَخْرُجُوا وَظَنُّوا أَنَّهُم مَّانِعَتُهُمْ حُصُونُهُم مِّنَ اللَّهِ فَأَتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ حَیْثُ لَمْ یَحْتَسبُوا وَقَذَفَ فِی قُلُوبهِمُ الرُّعْبَ یُخْرِبُونَ بُیُوتَهُم بأَیْدیهِمْ وَأَیْدی الْمُؤْمِنِینَ فَاعْتَبرُوا یَا أُولِی الْأَبْصَارِ

او است کسی که، از اهل کتاب آنان را که کفر ورزیدند (یهود بنی نضیر) در اولین کوچاندن دسته جمعی از دیارشان بیرون کرد; شماگمان نمی کردید که آنها بیرون بروند، و آنان گمان می کردند که قلعه هایشان از [قهر] خدا مصونشان می دارد; ولی خداوند از آن جاکه حساب نمی کردند به سراغشان آمد، و در دل هایشان وحشت افکند، خانه هایشان را با دست خودشان و دست مؤمنان خراب می کردند; پس عبرت بگیرید ای صاحبان بصیرت!

 

1 - اراده خداوند، عامل شکست و آوارگی کافران اهل کتاب (یهود بنی نضیر)

 

هو الذی أخرج الذین کفروا من أهل الکتـب

به اتفاق مفسران، آیات این بخش، مربوط به یهود بنی نضیر و جریان شکست و آواره شدن آنان از مدینه است.

 

2 - شکست یهود بنی نضیر، نمودی از شکست ناپذیری و حکمت خداوند

 

و هو العزیز الحکیم . هو الذی أخرج الذین کفروا

ارتباط این آیه با ذیل آیه قبل (و هو العزیز الحکیم) بیانگر ارائه نمونه و مصداق، پس از بیان یک حقیقت کلی است.

 

3 - تبعید بنی نضیر، نخستین اخراج دسته جمعی یهودیان از مدینه

 

أخرج الذین کفروا ... لأوّل الحشر

«حشر»، عبارت است از بیرون راندن دسته جمعی عده ای از مردم از محل سکونت شان.

 

4 - خبر دادن خداوند، از وجود رویارویی مجدّد مسلمانان و یهود (پس از غزوه بنی نضیر)

 

أخرج الذین کفروا ... لأوّل الحشر

قید «لأوّل...» این پیام را در بر دارد که برای این تجمع و برخورد، موارد دیگری نیز هست.

 

5 - غزوه بنی نضیر، اولین برخورد گروهی یهودیان مدینه با پیامبر(ص) و مسلمانان*

 

أخرج الذین کفروا ... لأوّل الحشر

از تعبیر «أوّل الحشر» می توان استفاده کرد که «غزوه بنی نضیر»، اولین دسته بندی گروهی یهودیان مدینه، علیه پیامبر(ص) بوده است.

 

6 - نخستین بسیج دفاعی مسلمانان در برابر یهودیان، منتهی به شکست و تبعید یهود بنی نضیر شد.

 

هو الذی أخرج الذین کفروا ... لأوّل الحشر

«حشر»، به معنای بیرون آوردن جماعت از مقر و گسیل داشتن آنان به جنگ نیز می باشد. بنابراین معنا «الحشر» در آیه شریفه، نظر به تجمع مسلمانان در برابر توطئه های بنی نضیر دارد.

 

7 - تبلور اراده الهی، در عمل مسلمانان نسبت به تبعید بنی نضیر

 

هو الذی أخرج ... لأوّل الحشر

چنانچه مراد از «حشر» تجمع مسلمانان باشد ـ با توجه به نسبت دادن اخراج به خداوند در آیه شریفه ـ مطلب بالا قابل برداشت است.

 

8 - اهل کتاب (یهود و نصارا)، در صورت توطئه علیه اسلام و مسلمانان، در زمره کافران اند.

 

الذین کفروا من أهل الکتـب

 

9 - شکست و تبعید یهود بنی نضیر، امری دشوار و دور از انتظار برای مسلمانان

 

ما ظننتم أن یخرجوا

 

10 - دژهای محکم یهود بنی نضیر، مایه اطمینان آنان به شکست ناپذیری خویش

 

و ظنّوا أنّهم مانعتهم حصونهم من اللّه

 

11 - اتکای مطلق به امکانات و وسایل مادی و مسلّط ندانستن خداوند بر آنها، نمودی از کفر

 

أخرج الذین کفروا ... ما ظننتم أن یخرجوا و ظنّوا أنّهم مانعتهم حصونهم من اللّه

 

12 - تحقق اراده الهی، علیه یهود بنی نضیر، به گونه ای غیرقابل محاسبه برای آنان

 

هو الذی أخرج ... و ظنّوا أنّهم مانعتهم ... فأتیهم اللّه من حیث لم یحتسبوا

 

13 - انسان های مادی، ناتوان از درک گستره قدرت خداوند، در محاسبات خویش

 

ما ظننتم أن یخرجوا و ظنّوا ... فأتیهم اللّه من حیث لم یحتسبوا

 

14 - پیدایش بیم و هراس در قلب یهودیان بنی نضیر، به اراده الهی

 

و قذف فی قلوبهم الرعب

 

15 - قلب ها، در اختیار خداوند و مقهور اراده او است.

 

و قذف فی قلوبهم الرعب

 

16 - ایجاد وحشت در قلب کافران، از ابزار الهی در حمایت از جهادگران مسلمان

 

هو الذی أخرج ... و قذف فی قلوبهم الرعب

از این که خداوند، پس از بیان شکست یهود ـ به رغم برخورداری آنان از تجهیزات و استحکامات ـ موضوع ایجاد وحشت را مطرح کرده است; مطلب یاد شده استفاده می شود.

 

17 - ثبات و تزلزل روانی، از عوامل مهم پیروزی و شکست در نبرد

 

فأتیهم اللّه ... و قذف فی قلوبهم الرعب

 

18 - اقدام یهود بنی نضیر، به تخریب خانه های خویش

 

یخربون بیوتهم بأیدیهم

 

19 - وحشت و هراس بنی نضیر، مایه اقدام آنان به تخریب خانه هایشان

 

و قذف فی قلوبهم الرعب یخربون بیوتهم بأیدیهم

 

20 - یهودیان بنی نضیر، خود زمینه ساز تخریب خانه هایشان به دست مسلمانان

 

یخربون بیوتهم بأیدیهم و أیدی المؤمنین

در آیه شریفه، فعل «یخربون» به خود یهود بنی نضیر نسبت داده شده است و مؤمنان مجری تخریب معرفی شده اند. از این مطلب، استفاده می شود که اقدام مؤمنان به تخریب خانه های بنی نضیر، معلول حرکت های توطئه آمیز خود یهود بنی نضیر بوده است.

 

21 - فرجام تلخ یهود بنی نضیر، مایه عبرت و درس آموزی برای اهل بینش

 

هو الذی أخرج ... یخربون بیوتهم ... فاعتبروا یـأُولی الأبصـر

 

22 - غلبه اراده خدا بر استحکامات بنی نضیر، درسی برای صاحبان فهم و بصیرت

 

مانعتهم حصونهم ... فأتیهم اللّه من حیث لم یحتسبوا ... فاعتبروایـأُولی الأبصـر

 

23 - اهل بینش و بصیرت، قادر به بهره مندی از درس ها و پندهای الهی در تاریخ

 

فاعتبروا یـأُولی الأبصـر

 

24 - تاریخ، بستر پندها و عبرت ها برای انسان

 

هو الذی أخرج الذین کفروا ... فاعتبروا یـأُولی الأبصـر

 

25 - «عن الصادق(ع) قال: قال رسول اللّه(ص) ... و لایصح الإعتبار إلاّ لأهل الصفاء و البصیرة، قال اللّه تعالی: «فاعتبروا یا أُولی الأبصار...».(1)

 

از امام صادق(ع) روایت شده که رسول خدا(ص) فرمود: ...عبرت پذیری صحیح و مؤثر حاصل نمی شود; مگر برای کسانی که اهل صفا و بصیرت باشند. خدای تعالی فرموده است: فاعتبروا یا أولی الأبصار...».

اتکا

اتکا به امکانات مادی 11

اسلام

آثار توطئه علیه اسلام 8; تاریخ صدر اسلام 3، 5، 6، 18

اضطراب

آثار اضطراب 17

اهل کتاب

زمینه کفر اهل کتاب 8

بصیرت

آثار بصیرت 25; عبرت اهل بصیرت 22، 23; فضایل اهل بصیرت 23

بنی نضیر

آثار ترس بنی نضیر 19; آثار شکست بنی نضیر 2; استحکام قلعه های بنی نضیر 10; اولین برخورد بنی نضیر 5; تبعید بنی نضیر 3، 6، 7; تخریب خانه های بنی نضیر 18، 19; زمینه اطمینان بنی نضیر10; زمینه تخریب خانه های بنی نضیر 20; سختی تبعید بنی نضیر 9; سختی شکست بنی نضیر 9; شکست بنی نضیر 6، 22; عبرت از فرجام بنی نضیر 21، 22; عوامل آوارگی بنی نضیر 1; عوامل شکست بنی نضیر 1; فرجام شوم بنی نضیر 21; منشأ ترس بنی نضیر 14; منشأ شکست بنی نضیر 12; نقش بنی نضیر 20

پیروزی

عوامل پیروزی 17

تاریخ

عبرت از تاریخ 23، 24

ثبات قدم

آثار ثبات قدم 17

خدا

آثار اراده خدا 1، 7، 12، 14; ابزار حمایت خدا 16; حاکمیت اراده خدا 15، 22; رد سلطه خدا 11; قدرت خدا13; نشانه های حکمت خدا 2; نشانه های عزت خدا 2

دنیاطلبان

عجز دنیاطلبان 13

روایت 25

شکست

عوامل شکست 17

عبرت

زمینه عبرت 25; عوامل عبرت 21، 24

غزوه بنی نضیر

بسیج عمومی در غزوه بنی نضیر 6; پیشگویی غزوه بنی نضیر 4; نقش غزوه بنی نضیر 5

قرآن

پیشگوییهای قرآن 4

قلب

حاکم قلب ها 15

کافران 8

عوامل آوارگی کافران 1 8; عوامل شکست کافران 1 8; منشأ ترس کافران 16 8

کفر

نشانه های کفر 11

مجاهدان

حامی مجاهدان 16

مسلمانان

آثار توطئه علیه مسلمانان 8; اولین بسیج عمومی مسلمانان 6

مسیحیان

زمینه کفر مسیحیان 8

یهود

اولین تبعید یهود مدینه 3; زمینه کفر یهود 8

پی نوشت ها :

1. مصباح الشریعه، ص 201، ب 97; نورالثقلین، ج 5، ص 274، ح 8.