تفسیر آیات قرآن کریم- سوره الحشر – آیه 10 – کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

وَالَّذینَ جَاؤُوا مِن بَعْدهِمْ یَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَلِإِخْوَانِنَا الَّذینَ سَبَقُونَا بالْإِیمَانِ وَلَا تَجْعَلْ فِی قُلُوبنَا غِلًّا لِّلَّذینَ آمَنُوا رَبَّنَا إِنَّکَ رَؤُوفٌ رَّحِیمٌ

و [برای] کسانی است که بعد از آنان آمدند، در حالی که می گویند: پروردگارا! ما و برادرانمان را که در ایمان بر ما سبقت گرفته اند بیامرز، و در دل هایمان نسبت به آنان که ایمان آورده اند کینه ای قرار نده; پروردگارا! همانا تو مهربان و رحیمی.

 

1 - نیازمندان و فقرای اهل ایمان، در هر عصر دارای سهمی از «فیء»

 

للفقراء المهـجرین ... و الذین جاءو من بعدهم

«والذین جاءو...» عطف بر «المهاجرین» و به تقدیر «للفقراء الذین جاءو من بعدهم» می باشد. گفتنی است که برداشت یاد شده مبتنی بر این است که مراد از «الذین جاءو» همه کسانی باشد که در هر عصری به جرگه مسلمین می پیوندند.

 

2 - مهاجران پس از غزوه بنی نضیر، دارای سهم از «فیء»*

 

و الذین جاءو من بعدهم

برداشت بالا، بر این احتمال است که مراد از «الذین جاءو» خصوص مهاجرانی باشد که پس از مهاجران نخستین، به مدینه هجرت کردند.

 

3 - مؤمنان، خواهان غفران الهی برای خویش و نیز برای پیشتازان راه دین

 

و الذین جاءو من بعدهم یقولون ربّنا اغفر لنا و لإخوننا الذین سبقونا

 

4 - اعتقاد به ربوبیت الهی، مقتضی التجای انسان به درگاه او، برای آمرزش گناهان

 

یقولون ربّنا اغفر لنا

تعیین صفت ربوبیت (ربّنا) برای درخواست غفران از درگاه الهی، بیانگر معنای یاد شده است.

 

5 - احساس نیاز همیشگی مؤمنان به درخواست غفران، از پروردگار خویش

 

من بعدهم یقولون ربّنا اغفر لنا و لإخوننا الذین سبقونا

فعل مضارع «یقولون» مفید استمرار و بیانگر مطلب یاد شده است.

 

6 - مؤمن، درصدد جبران لغزش های خویش، قبل از توجه به کاستی های دیگران *

 

یقولون ربّنا اغفر لنا و لإخوننا

تقدم «لنا» بر «لإخواننا» می تواند از آن جهت باشد که انسان، قبل از طلب بخشش برای خطاهای دیگران، باید خطاهای خویش را به یاد آورده و طلب استغفار کند.

 

7 - مؤمنان، حتی پیشتازان ایمان (مهاجران و انصار)، فاقد مصونیت از خطا و نیازمند غفران الهی

 

و الذین جاءو من بعدهم یقولون ربّنا اغفر لنا و لإخوننا الذین سبقونا بالإیمـن

از تأیید خداوند نسبت به استغفار برای پیشتازان راه ایمان، به جا بودن این دعا و نیاز آنان استفاده می شود.

 

8 - پیشتازی در ایمان، دارای ارج و منزلت در بینش وحی

 

یقولون ربّنا اغفر لنا و لإخوننا الذین سبقونا بالإیمـن

تمجید خداوند از مؤمنان، به سبب استغفار آنان برای پیشگامان ایمان، ارجمندی پیشتازان اسلام را افاده می کند.

 

9 - ایمان، مایه پیدایش پیوند برادری میان انسان ها

 

یقولون ربّنا اغفر لنا و لإخوننا الذین سبقونا بالإیمـن

باتوجه به کاربرد واژه «إخوان» در زمینه پیوند ایمانی مؤمنان، مطلب بالا قابل برداشت است.

 

10 - ایمان، ملاک ارزش گذاری، در نگاه وحی

 

یقولون ربّنا اغفر لنا و لإخوننا الذین سبقونا بالإیمـن

برداشت یاد شده از آن جا است که در طلب غفران، بر سبقت در ایمان تکیه شده است; نه سبقت در امر دیگر.

 

11 - مؤمنان، آرزومند پاک بودن قلب هایشان از کینه و عداوت نسبت به اهل ایمان

 

یقولون ربّنا ... و لاتجعل فی قلوبنا غلاّ للذین ءامنوا

 

12 - برخورداری انسان از فضایل اخلاقی، نیازمند استمداد از درگاه الهی

 

یقولون ربّنا ... و لاتجعل فی قلوبنا غلاّ

 

13 - دعا و نیایش به درگاه خداوند، دارای تأثیر در تزکیه قلب ها از کینه و بدخواهی

 

یقولون ربّنا ... و لاتجعل فی قلوبنا غلاّ

تمجید خداوند از دعای مؤمنان، نشانگر تأثیر آن است; زیرا در صورتی که دعا و تمنا لغو و بی تأثیر باشد، مجالی برای تمجید نخواهد بود.

 

14 - مؤمن، به دور از نیت و اندیشه سوء نسبت به دیگر مؤمنان

 

الذین جاءو من بعدهم یقولون ... و لاتجعل فی قلوبنا غلاّ للذین ءامنوا

آیه شریفه، در حقیقت رهنمودی است به مؤمنان که خویش را از هرگونه بدخواهی و کینه نسبت به اهل ایمان، دور نگه دارند.

 

15 - جمع گرایی و پیوند روحی و عاطفی با امت اسلامی، مورد تشویق و ترغیب وحی

 

یقولون ربّنا اغفر لنا و لإخوننا ... و لاتجعل فی قلوبنا غلاّ للذینءامنوا

برداشت یاد شده با توجه به لحن تمجیدآمیز آیه و نیز رهنمود نهفته در آن است; یعنی، تشویق و ترغیب قرآن نسبت به زدایش بدخواهی ها و بدبینی ها که پایه زندگی جمعی و الفت اجتماعی است.

 

16 - مقام ربوبیت الهی، تکیه گاه خلق برای طلب آمرزش و تعالی از درگاه او

 

یقولون ربّنا اغفر ... ربّنا إنّک

با توجه به تکرار واژه ربّنا در آیه مطلب بالا استفاده می شود.

 

17 - رأفت و رحمت گسترده خداوند، پشتوانه اجابت دعاها و استغفارهای انسان

 

یقولون ربّنا اغفر لنا ... ربّنا إنّک رءوف رحیم

 

18 - دعا و نیایش، در خدمت ایجاد الفت اجتماعی میان مؤمنان

 

ربّنا اغفر لنا ... و لاتجعل فی قلوبنا

محتوای دعا در این آیه، می رساند که دعا به نوبه خویش زمینه ساز الفت اجتماعی و تحکیم بخش پیوندهای امت اسلامی است.

 

19 - توسل به اسما و صفات الهی، از آداب نیایش و زمینه اجابت دعا *

 

ربّنا إنّک رءوف رحیم

ذکر اوصاف متعدد خداوند (ربّ، رؤوف و رحیم) در این آیه ـ که رهنمودی است به دعا کنندگان ـ بیانگر مطلب یاد شده است.

 

20 - خداوند «رؤوف» و «رحیم» است.

 

إنّک رءوف رحیم

آرزو

آرزو ی پاکی قلب 11; آرزو ی رفع دشمنی 11; آرزو ی رفع کینه 11

اتحاد

تشویق به اتحاد 15; زمینه اتحاد 18

اتکا

اتکا به ربوبیت خدا 16

احکام 1، 2

اخلاق

زمینه فضایل اخلاقی 12

ارزشها

ملاک ارزشها 10

استغفار

زمینه استغفار 4، 16; زمینه قبول استغفار 17

استمداد

آثار استمداد از خدا 12

اسماوصفات

رؤوف 20; رحیم 20

التجا

زمینه التجا به خدا 4

انصار

نیازهای معنوی انصار 7

ایمان

آثار ایمان 9، 10; ارزش پیشگامی در ایمان 8; استغفار برای پیشگامان در ایمان 3; پیشگامان در ایمان و خطا 7; نیازهای معنوی پیشگامان در ایمان 7

برادری

تشویق به برادری دینی 15; عوامل برادری 9

تزکیه

عوامل تزکیه 13

توسل

آثار توسل 19; توسل به اسماوصفات 19

خدا

آثار رأفت خدا 17; آثار رحمت خدا 17; اهمیت ربوبیت خدا 16; تشویقهای خدا 15

دشمنی

عوامل رفع دشمنی 13

دعا

آثار اجتماعی دعا 18; آثار دعا 13; آداب دعا 19; زمینه اجابت دعا 17، 19

روابط

زمینه روابط عاطفی 18

عقیده

آثار عقیده به ربوبیت خدا 4

فقرا

فیء به فقرا 1

فیء

احکام فیء 1، 2; مصارف فیء 1، 2

کینه

عوامل رفع کینه 13

مؤمنان

آرزوی مؤمنان 11; استغفار مؤمنان 3; تزکیه مؤمنان 6; حسن نیت مؤمنان14; مؤمنان و خطا 7; نیازهای معنوی مؤمنان 5، 7; ویژگیهای مؤمنان 6

مهاجران

فیء به مهاجران صدراسلام 2; نیازهای معنوی مهاجران صدراسلام 7

نیازها

نیاز به استغفار 5، 7