تفسیر آیات قرآن کریم – سوره البروج– آیه 3– کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

وَشَاهِدٍ وَمَشْهُودٍ

و به هر شاهدی و هر مشهودی [در آن روز].

1 - سوگند خداوند، به ناظران و امور مشهود در قیامت

و شاهد و مشهود

شهادة; یعنی، حاضر بودن همراه با مشاهده بصری یا بصیرتی و گاه به حضور بدون آن نیز گفته می شود (مفردات راغب). لفظ «شاهد و مشهود» ـ به قرینه سوگند بر آنهاـ نکره هایی اند که از آنها عموم اراده شده است تا سوگند به آن بیهوده نباشد و بعید نیست که عظمت آن دو نیز استفاده شود. در این صورت مراد عظمت شهادت مربوط به آنها است تا بر احتمالات گوناگونی که درباره مصداق آن دو گفته شده است، قابل تطبیق باشد.

2 - ناظران صحنه قیامت و حوادث آن روز، دارای عظمتی در خور سوگند خداوند

و شاهد و مشهود

3 - قیامت، روز حضور گواهان اعمال و شهادت دادن آنها است.

و شاهد

راغب پس از آن که شهادت را به معنای حضور با مشاهده آورده است، معنای گواهی را برای آن ذکر کرده و می گوید: شهادت، گفتاری است که از روی علم سرزده باشد. (مفردات راغب)

4 - سوگند خداوند، به گواهان اعمال انسان ها در قیامت

و شاهد

5 - گواهان صحنه قیامت، دارای مقامی ارجمنداند.

و شاهد

6 - سوگند خداوند، به مضمون گواهی شاهدان در قیامت

و مشهود

چنانچه شهادت به معنای گواهی دادن باشد; نه مشاهده و نظارت، کلمه «مشهود» نیاز به متعلق محذوفی خواهد داشت که می توان گفت: مراد «مشهود به» است.

7 - سوگند خداوند به مؤمنانی که در ملأ عام شکنجه شده و در برابر چشمان دشمن، سوزانده می شوند.

و مشهود

داستان اصحاب «اخدود» ـ که پس از این آیه مطرح شده است ـ به ویژه آیه «و هم علی ما یفعلون بالمؤمنین شهود» قرینه بر احتمالی است که درباره مصداق «مشهود» گفته شده است. در این نظر تقدیر آن «مشهود علیهم» است.

8 - «عن محمّد بن هاشم عمن روی عن أبی جعفر(ع) قال: سأله الأبرش الکلبی عن قول اللّه عزّوجلّ «و شاهد و مشهود» فقال أبوجعفر(ع): ما قیل لک؟ فقال: قالوا: الشاهد یوم الجمعة و المشهود یوم عرفة، فقال أبوجعفر(ع): لیس کما قیل، الشاهد یوم عرفة و المشهود یوم القیامة أما تقرأ القرآن؟ قال اللّه عزّوجلّ: «ذلک یوم مجموع له الناس و ذلک یوم مشهود;(1)

محمد بن هاشم از کسی که از امام باقر(ع) روایت کرده، نقل می کند: ابرش کلبی از امام باقر(ع) درباره سخن خداوند عزّوجلّ «و شاهد و مشهود» سؤال کرد، حضرت فرمود: [در این باره] برای تو چه گفته شده؟ عرض کرد: گفته اند: «شاهد» روز جمعه و «مشهود» روز عرفه است. حضرت فرمود: این چنین که برای تو گفته شده است نیست; بلکه «شاهد» روز عرفه و مشهود روز قیامت است. مگر قرآن نخوانده ای که خدای عزّوجلّ فرموده است: ذلک یوم مجموع له الناس و ذلک یوم مشهود».

9 - «عن علیّ(ع) قال: ... و الشاهد یوم الجمعة و المشهود یوم النحر;(2)

از امام علی(ع) روایت شده که فرمود: شاهد روز جمعه و مشهود روز قربانی (دهم ذی الحجه) است».

10 - «روی عن الحسن بن علی(ع) و هو یُحِدِّثُ عن رسول اللّه(ص) فقیل له أخبرنی عن «شاهد و مشهود» فقال: أمّا الشاهد فمحمّد و أما المشهود فیوم القیامة. أما سمعته سبحانه یقول: «یا أیّها النبی إنّا أرسلناک شاهدًا و مبشّرًا و نذیرًا» و قال : «ذلک یوم مجموع له الناس ذلک یوم مشهود;(3)

از امام حسن(ع) روایت شده که از رسول خدا نقل حدیث می کرد، به او عرض شد: مرا از [تفسیر] شاهد و مشهود خبر ده، حضرت فرمود: امّا شاهد محمّد(ص) است و امّا مشهود روز قیامت است. آیا کلام خدای سبحان را نشنیده ای که می فرماید: «یا أیّها النبی إنّا أرسلناک شاهداً و مبشّراً و نذیراً» و فرموده: ذلک یوم مجموع له الناس و ذلک یوم مشهود».

روایت 8، 9، 10

سوگند

سوگند به حوادث قیامت 1، 2; سوگند به روز جمعه 8، 9; سوگند به روز عرفه 8; سوگند به عید قربان 9; سوگند به قیامت 8، 10; سوگند به گواهان عمل 4; سوگند به گواهی گواهان قیامت 6; سوگند به مؤمنان سوخته 7; سوگند به مؤمنان شکنجه شده 7; سوگند به محمد(ص) 10; سوگند به ناظران قیامت 1، 2

قرآن

سوگندهای قرآن 1، 2، 4، 6، 7، 8، 9، 10

قیامت

عظمت ناظران قیامت 2; گواهان عمل در قیامت 3، 4; گواهی در قیامت 3; مقامات گواهان قیامت 5; ویژگیهای قیامت 3

پی نوشت ها :

1. معانی الأخبار، ص 299، ح 5; نورالثقلین، ج 5، ص 542، ح 12.

2. الدرالمنثور، ج 8، ص 463.

3. مجمع البیان، ج 10، ص 708; نورالثقلین، ج 5، ص 543، ح 19.