تفسیر آیات قرآن کریم- سوره الاحقاف- آیه8 – کتاب تفسیرراهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

أَمْ یَقُولُونَ افْتَرَاهُ قُلْ إِنِ افْتَرَیْتُهُ فَلَا تَمْلِکُونَ لِی مِنَ اللَّهِ شَیْئًا هُوَ أَعْلَمُ بمَا تُفِیضُونَ فِیهِ کَفَی بهِ شَهِیدًا بَیْنِی وَبَیْنَکُمْ وَهُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ

 

آیا می گویند: قرآن را ساخته و به دروغ به خدا نسبت داده است؟ بگو: اگر من آن را ساخته باشم [به کیفر آن هلاک می شوم و] شما در برابر خدا اختیار چیزی را برای من ندارید، او به آنچه شما در آن به گفتوگو می پردازید داناتر است. کافی است که او میان من و شما شاهد [و حاکم] باشد و او است آمرزگار رحیم.

 

1- کافران، مدعی منتسب نبودن قرآن به مبدأ وحی و انتساب دروغین آن از سوی پیامبر(ص) به خداوند

 

أم یقولون افتریـه

 

2- مشرکان مکه، معتقد به وجود خداوند و در تلاش برای انکار رسالت پیامبراکرم(ص)

 

أم یقولون افتریـه

اتهام افترا و کذب به پیامبر(ص) در زمینه آیات از سوی کافران، نمایانگر این حقیقت است که آنان، در بخشی از ادعاها و جوسازی های خویش، بر وجود خداوند صحه گذاشته بودند; لیکن رسالت پیامبر(ص) و آیات وحی را انکار می نمودند.

 

3- نسبت افترا به پیامبر(ص)، از شیوه های کافران در مبارزه با آن حضرت

 

قال الذین کفروا ... هـذا سحر مبین . أم یقولون افتریـه

 

4- افترازنندگان به خداوند، در معرض کیفر حتمی او

 

إن افتریته فلا تملکون لی من اللّه شیئًا

تعبیر «فلاتملکون...»، بیانگر این نکته است که اگر پیامبر(ص) به خدا افترا بسته باشد; مشرکان در دفاع از او ناتوان اند. این مطلب می رساند که افترا بر خداوند، مستلزم عذاب و عقابی است که هیچ دفاع و حمایتی در برابر آن، اثربخش نیست.

 

5- اعتقاد به کیفر حتمی افترازنندگان به خداوند، مایه اجتناب از هر گونه نسبت دروغ به ساحت حق

 

قل إن افتریته فلا تملکون لی من اللّه شیئًا

 

6- قدرت و اراده الهی، مطلق و بدون معارض

 

فلا تملکون لی من اللّه شیئًا

 

7- کفرورزی و نسبت هایِ ناروای مشرکان به ساحت وحی و پیامبر(ص)، مورد علم و آگاهی خداوند

 

قل ... هو أعلم بما تفیضون فیه

 

8- افترا زنندگان به پیامبر(ص)، مورد تهدید از سوی خداوند

 

قل ... هو أعلم بما تفیضون

مخاطب «تفیضون» کافرانی اند که آیات روشن قرآن را مورد انکار قرار داده و نسبت سحر به آن داده اند. خداوند با موظّف کردن پیامبر(ص) به ابلاغ این حقیقت که احوال مشرکان، در حیطه علم و آگاهی خداوند قرار دارد; در حقیقت ایشان را تهدید به عذاب کرده است.

 

9- پیامبر(ص) در مقام تنزیه خویش از اتهام افترا، امیدوار و متکی به داوری خداوند

 

قل إن افتریته ... کفی به شهیدًا بینی و بینکم

 

10- خداوند، شاهدی کافی برای داوری میان حق و باطل

 

قل ... کفی به شهیدًا بینی و بینکم

برداشت یاد شده، مبتنی بر الغای خصوصیت از مورد آیه است.

 

11- ایمان به حمایت الهی از جبهه حق، پشتوانه مؤمنان در مواجهه با خصومت های جبهه باطل

 

قل ... کفی به شهیدًا بینی و بینکم

خداوند، با تذکر دادن (کفی به شهیدًا) به پیامبر(ص)، از یک سو کافران را تهدید کرده و از سوی دیگر آن حضرت را دلداری داده است; زیرا توجه به نظارت و داوری خداوند، خصومت دشمنان را برای مؤمنان قابل تحمل و سهل می گرداند.

 

12- شهادت و داوری خداوند میان حق و باطل، متکی به علم برتر او

 

هو أعلم ... کفی به شهیدًا

از ارتباط «هو أعلم» با «کفی به...»، مطلب یاد شده استفاده می شود.

 

13- پیامبر(ص)، مأمور به ترک مناظره و محاجه با کافران، پس از اتمام حجت بر ایشان *

 

قل إن افتریته فلا تملکون ... کفی به شهیدًا بینی و بینکم

برداشت یاد شده براساس این احتمال است که تعبیر «کفی به شهیدًا» به معنای ترک محاجه باشد; یعنی، پس از اتمام حجت، کار داوری درباره کافران را به خدا واگذار.

 

14- خداوند، «غفور» (بسیار آمرزنده) و «رحیم» (مهربان) است.

 

و هو الغفور الرحیم

 

15- مهلت خداوند به کافران، ناشی از غفران و رحمت او است; نه جهل و ناتوانی او.

 

فلا تملکون ... هو أعلم ... و هو الغفور الرحیم

تعبیر «و هو الغفور الرحیم» در پی تهدید کافران، می تواند بیانگر مطلب یاد شده باشد. بدین معنا که خداوند، قادر است کافران را کیفر دهد; اما آن را به تأخیر انداخته، تا مگر بنده ای استغفار نموده و رو به سوی حق آورد.

 

16- غفران و رحمت الهی، گسترده و فراگیر نسبت به تمامی توبه کنندگان

 

أم یقولون افتریـه قل إن افتریته فلا تملکون لی من اللّه شیئًا ... و هو الغفور الرحیم

با توجه به این که مخاطبان تهدید الهی در صدر آیه شریفه، کسانی اند که رسالت پیامبر(ص) و قرآن را انکار می کردند; تذکر «هو الغفور الرحیم» در پایان چنین آیه ای، بدان معنا است که در صورت توبه، حتی منکران رسالت هم مورد غفران قرار می گیرند.

 

17- ترغیب کافران از سوی خداوند، برای روی آوری به توبه و بازگشت به سوی او

 

أم یقولون افتریـه ... و هو الغفور الرحیم

تذکر خداوند به غفران و رحمت بی کران خویش، در حقیقت فراخوانی و دعوت مردم و حتی کافران، به توبه و استغفار است.

 

18- گناه، مانع برخورداری انسان از رحمت گسترده خداوند *

 

و هو الغفور الرحیم

برداشت یاد شده بدان احتمال است که تقدم «الغفور» بر «الرحیم»، اشاره به این جهت داشته باشد که تا غفران الهی شامل انسان نشود; زمینه برای بهرهوری وی از رحمت گسترده خداوند مهیا نمی شود.

 

19- لزوم رعایت اعتدال در تهدید و ایجاد موازنه بین خوف و رجا، در کار تبلیغ و هدایت خلق

 

قل إن افتریته فلا تملکون لی من اللّه شیئًا ... و هو الغفور الرحیم

خداوند، همپای تهدید منکران رسالت، غفران گسترده خویش را نیز به رخ آنان می کشد و این خود گویای حقیقت یاد شده است.

آمرزشهای خدا

مشمولان آمرزشهای خدا 16

اسماوصفات

رحیم 14; غفور 14

اعتدال

اهمیت اعتدال 19

افترا

افترا به قرآن 1; افترا به محمد(ص) 1، 7، 9; افترا به وحی 7; موانع افترا به خدا 5

امیدواری

اعتدال در امیدواری 19

ایمان

آثار ایمان به خدا 11

تائبان

فضایل تائبان 16

تبلیغ

ابزار تبلیغ 19; امیدواری در تبلیغ 19; ترس در تبلیغ 19

ترس

اعتدال در ترس 19

توبه

تشویق به توبه 17

تهدید

اعتدال در تهدید 19

خدا

آثار آمرزشهای خدا 15; آثار رحمت خدا 15; آثار علم خدا 12; تشویقهای خدا 17; تهدیدهای خدا 8; حاکمیت اراده خدا 6; حاکمیت قدرت خدا 6; حمایتهای خدا 11; قضاوت خدا 9، 10; کفایت گواهی خدا 10; ملاک قضاوت خدا 12; منشأ مهلتهای خدا 15; موانع رحمت خدا 18; وسعت آمرزشهای خدا 16; وسعت رحمت خدا 16; وسعت علم خدا 7

رحمت خدا

مشمولان رحمت خدا 16

کافران

آثار اتمام حجت بر کافران 13; افتراهای کافران 1; ترک مناظره با کافران 13; تشویق کافران 17; تهمتهای کافران 3; روش مبارزه کافران 3; مهلت به کافران 15

گناه

آثار گناه 18

مؤمنان

حامی مؤمنان 11

محمد(ص)

امیدواری محمد(ص) 9; تکذیب محمد(ص) 2; تنزیه محمد(ص) 9; تهدید مفتریان به محمد(ص) 8; تهمت به محمد(ص) 3; مبارزه با محمد(ص) 3; مسؤولیت محمد(ص) 13

مشرکان

افتراهای مشرکان 7; کفر مشرکان 7

مشرکان مکه

تکذیبگری مشرکان مکه 2; خداشناسی مشرکان مکه 2; عقیده مشرکان مکه 2

مفتریان به خدا

حتمیت کیفر مفتریان به خدا 4، 5

هدایت

ابزار هدایت 19