تفسیر آیات قرآن کریم – سوره أحزاب – آیه 37 – کتاب تفسیر راهنما – تألیف آیت الله هاشمی رفسنجانی
وَإِذْ تَقُولُ لِلَّذی أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِ وَأَنْعَمْتَ عَلَیْهِ أَمْسکْ عَلَیْکَ زَوْجَکَ وَاتَّقِ اللَّهَ وَتُخْفِی فِی نَفْسکَ مَا اللَّهُ مُبْدیهِ وَتَخْشَی النَّاسَ وَاللَّهُ أَحَقُّ أَن تَخْشَاهُ فَلَمَّا قَضَی زَیْدٌ مِّنْهَا وَطَرًا زَوَّجْنَاکَهَا لِکَیْ لَا یَکُونَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ حَرَجٌ فِی أَزْوَاجِ أَدْعِیَائِهِمْ إِذَا قَضَوْا مِنْهُنَّ وَطَرًا وَکَانَ أَمْرُ اللَّهِ مَفْعُولًا
و [یاد کن] وقتی را که به [زیدبن حارثه] آن کس که خدا به او انعام کرده بود و تو [نیز] به او انعام کرده بودی می گفتی: همسرت را برای خود نگه دار و از خدا پروا کن در حالی که در ضمیر خود چیزی را پنهان می کردی که خدا آشکار کننده آن بود و از مردم می ترسیدی درحالی که خدا سزاوارتر بود که از او بترسی. پس چون زید حاجتی از آن زن برآورد، وی را به همسری تو درآوردیم تا بر مؤمنان در مورد [ازدواج با] همسران پسرخواندگانشان، وقتی که حاجتی از آنان برآوردند، حَرَجی نباشد و امر خدا شدنی است.
1 - پیامبر(ص) به زیدبن حارثه، برای ادامه زندگی با همسرش و طلاق ندادن وی، سفارش کرد.
و إذ تقول للذی أنعم اللّه علیه ... أمسک علیک زوجک
طبق شأن نزول، این آیه درباره زید بن حارثه و تصمیم اش برای طلاق همسر خود، زینب است. لازم به ذکر است که تعدیه فعل «أمسک» با «علی» متضمن معنای حبس و نگهداری است.
2 - زیدبن حارثه، از نعمت های الهی برخوردار بود.
و إذ تقول للذی أنعم اللّه علیه
3 - پیامبراکرم(ص) به زیدبن حارثه، انعام و احسان کرده بود.
و إذ تقول للذی ... و أنعمت علیه
4 - زیدبن حارثه، برده آزاد شده پیامبر(ص) بود.
و إذ تقول للذی ... و أنعمت علیه
این که «مراد از «أنعمت علیه» چیست؟»، نوع مفسران برآن اند که مراد، آزاد شدن زید از سوی پیامبر(ص) است.
5 - اسلام آوردن زیدبن حارثه، نعمتی اعطایی از جانب خداوند برای وی بود.
و إذ تقول للذی أنعم اللّه علیه
در این که «مراد از «أنعم اللّه» چه چیزی است؟»، اختلاف است. مفسران، از مصداق های بارز آن، اسلام آوردن زید را شمرده اند.
6 - همسر زیدبن حارثه، با وی ناسازگار بود و زید، تصمیم گرفت از او جدا شود.
و إذ تقول للذی أنعم اللّه علیه ... أمسک علیک زوجک
در شأن نزول آیه آورده اند که زینب، همسر زید، به خاطر این که زید، برده ای آزاد شده است، با او ناسازگاری می کرد و این، بر زید ناگوار بود و از این رو تصمیم گرفت زینب را طلاق دهد. امر «أمسک»، به این مطلب اشاره دارد و نیز فرمانی است به زید از عملی ساختن تصمیم اش.
7 - تقوا، موجب تحکیم پیوند خانوادگی است.
أمسک علیک زوجک و اتّق اللّه
امر «إِتّق» می تواند ذکر عام بعد از امر خاص «أمسک» باشد. در این صورت، سفارش به تقوا پس از توصیه به نگهداری همسر و طلاق ندادن وی، در واقع، سفارش به امری است که مراعات آن، می تواند عین نگهداری همسر بوده و می تواند موجب آن باشد.
8 - دعوت پیامبر(ص) از زید بن حارثه، برای رعایت تقوای الهی درباره همسرش زینب
و إذ تقول للذی أنعم اللّه علیه ... و اتّق اللّه
9 - سفارش پیامبر(ص) به زید، برای نگهداری همسرش و نیز رعایت تقوای الهی، امری شایسته یاد و یادآوری است.
و إذ تقول للذی أنعم اللّه علیه ... و اتّق اللّه
«إذ» متعلق به «اُذکر» مقدر است و در نتیجه، نکته یاد شده، از آن فهمیده می شود.
10 - ولیّ نعمت کسی شدن، حق امر و نهی کردن به آن شخص را ایجاد می کند.
و إذ تقول للذی ... و أنعمت علیه أمسک علیک زوجک و اتّق اللّه
11 - پیامبر(ص)، از ترس مردم، حقایقی را درباره مطلَّقه زید، پنهان می کرد.
و تخفی فی نفسک ما اللّه مبدیه و تخشی الناس
به قرینه ذیل آیه (فلمّا قضی زید منها وطراً زوّجناکها) احتمال قوی این است که آنچه پیامبر(ص) مخفی می کرده، فرمان خداوند به ازدواج با زینب، مطلَّقه زید، بوده است.
12 - خداوند، پنهان کاری پیامبر(ص) را درباره فرمان الهی به ازدواج آن حضرت با همسر مطلَّقه زید، بر ملا ساخت.
و تخفی فی نفسک ما اللّه مبدیه
13 - امکان ترس پیامبر خدا(ص) از مردم به خاطر اجرای حکم الهی که زمینه اجتماعی ندارد.
و تخفی فی نفسک ما اللّه مبدیه و تخشی الناس
14 - شایسته است که پیامبر(ص)، تنها از خداوند بترسد.
و اللّه أحقّ أن تخشیه
15 - شایسته است که در عمل به احکام الهی، افراد، به جز ترس از خداوند، هیچ ترسی به دل راه ندهند.
و تخشی الناس و اللّه أحقّ أن تخشیه
16 - ترس، از عوامل پنهان کاری است.
و تخفی فی نفسک ... و تخشی الناس
17 - زیدبن حارثه، پس از کام گیری از همسرش، او را طلاق داد و از وی جدا شد.
فلمّا قضی زید منها وطرًا زوّجنـکها
«وطر» در لغت «نیاز مهم» را گویند (مفردات راغب). در آیه، «قضی ... وطراً» کنایه از به پایان رسیدن حاجت زید از نکاح با زینب و به اتمام رسیدن زمان مجاز زناشویی آن دو است.
18 - پیامبر(ص) با زینب، مطلَّقه زید، پس از جدا شدن او از زید ازدواج کرد.
فلمّا قضی زید منها وطرًا زوّجنـکها
19 - ازدواج پیامبر(ص) با زینب، مطلَّقه زید به امر خداوند بود.
فلمّا قضی زید منها وطرًا زوّجنـکها
20 - پیامبر(ص)، تصمیم و رغبت برای ازدواج با زینب، مطلَّقه زید، نداشت و آن ازدواج، تنها برای اجرای فرمان خداوند بود.
و إذ تقول للذی أنعم اللّه علیه ... أمسک علیک زوجک ...فلمّا قضی زید منها وطرًا زوّجنـکها
توصیه پیامبر(ص) به زید، مبنی بر ادامه زندگی با زینب، حاکی از این است که پیامبر(ص)، در تلاش بود تا آن دو، به زندگی خود ادامه دهند و پس از طلاق هم، نگران پیامدهای احتمالی ازدواج اش با زینب بوده است. از فعل «زوّجناکها» استفاده می شود که چنین امری، به خواست و فرمان خداوند بوده است.
21 - برخی از سنت های جاهلی، به قدری در جامعه صدراسلام رخنه و نفوذ داشت که شکستن آن، نیاز به اقدام عملی پیامبر(ص) با پشتیبانی خداوند داشت.
فلمّا قضی زید منها وطرًا زوّجنـکها لکی لایکون علی المؤمنین حرج فی أزوج أدعیائهم إذا قضوا منهنّ وطرًا
22 - زناشویی، از نیازهای اساسی انسان است.
فلمّا قضی زید منها وطرًا
23 - شایسته است که به هنگام سخن گفتن از مسایل جنسی، به کنایه سخن گفته شود و ادب کلام، مراعات گردد.
فلمّا قضی زید منها وطرًا
24 - زیدبن حارثه، پسر خوانده پیامبر(ص) بود.
لکی لایکون علی المؤمنین حرج فی أزوج أدعیائهم
25 - سنّت پسرخواندگی، در صدراسلام، امری رایج بود.
زوّجنـکها لکی لایکون علی المؤمنین حرج فی أزوج أدعیائهم
26 - در صدراسلام، ازدواج با مطلَّقه پسرخوانده، امری ناروا شمرده می شد.
زوّجنـکها لکی لایکون علی المؤمنین حرج فی أزوج أدعیائهم
27 - فلسفه ازدواج پیامبر(ص) با مطلَّقه پسرخوانده خویش، شکستن سنّتی جاهلی و هموار کردن راه برای دیگران بود.
زوّجنـکها لکی لایکون علی المؤمنین حرج فی أزوج أدعیائهم
28 - عنایت خداوند، به مؤمنان، در هموار کردن و رفع دشواری های فرهنگی، برای رسیدن به خواسته هایشان
زوّجنـکها لکی لایکون علی المؤمنین حرج فی أزوج أدعیائهم
29 - در صورت پایان یافتن وقت مقرّر در طلاق، می توان با مطلَّقه پسرخوانده، ازدواج کرد.
لایکون علی المؤمنین حرج فی أزوج أدعیائهم إذا قضوا منهنّ وطرًا
30 - امر خداوند، قطعاً، انجام یافتنی است.
و کان أمر اللّه مفعولاً
31 - رخداد مطلَّقه شدن زینب و ازدواج اش با پیامبر(ص) از جمله حوادثی است که براساس خواست خداوند، تحقق پیدا کرده است.
فلمّا قضی زید منها وطرًا زوّجنکها ... و کان أمر اللّه مفعولاً
32 - «عن أبی جعفر(ع) ...انّ رسول اللّه خطب علی زیدبن حارثه، زینب بنت جحش ... فزوّجها إیّاه فمکثت عند زید ماشاء اللّه، ثمّ إنّهما تشاجرا فی شیء إلی رسول اللّه ... فقال زید: یا رسول اللّه! تأذن لی فی طلاقها فإنّ فیها کبراً و إنّها لتؤذینی بلسانها، فقال رسول اللّه(ص): اتّق اللّه و أمسک علیک زوجک...;(1)
از امام باقر(ع) روایت شده که رسول خدا(ص)، زینب دختر جحش را برای زید خواستگاری کرد ... و او را به عقد وی در آورد. سپس مدتی را که خدا مقدر کرده بود، زینب، پیش زید بود. آن گاه میان زید و زینب، مشاجره ای رخ داد و هر دو پیش رسول خدا، شکوه بردند. زید گفت: ای رسول خدا! آیا اجازه می دهی او را طلاق بدهم. به خاطر این که او متکبر است و با زبانش مرا اذیت می کند؟ رسول خدا فرمود: از خدا بترس و همسرت را نگه دار...».
33 - «عن الرضا(ع) فی قول اللّه عزّوجلّ «و تخفی فی نفسک ما اللّه مبدیه و تخشی الناس»: إنّ اللّه عزّوجلّ عرف نبیّه أسماء أزواجه ... و إحدیهنّ من سمّی له زینب بنت جحش و هی یومئذ تحت زید بن حارثة فأخفی إسمها فی نفسه و لم یبده لکیلا یقول أحد من المنافقین: إنّه قال فی إمرأة فی بیت رجل أنّها إحدی أزواجه... و خشی قول المنافقین...;(2)
از امام رضا(ع) درباره این سخن خدای عزّوجلّ: «و تخفی فی نفسک ما اللّه مبدیه» روایت شده که خدای عزّوجلّ به پیغمبر خود نام های همسران اش را اعلام کرده بود و یکی از آنان، کسی بود که برای پیغمبر، به نام زینب بنت جحش معرفی شده بود و زینب، در آن زمان همسر زید بن حارثه بود. پس پیغمبر، نام او را مخفی می داشت و آن را اظهار نمی کرد تا از منافقان کسی نگوید: پیغمبر درباره زنی که در خانه دیگری است، گفته است که وی، یکی از همسران او است! ... رسول خدا، از گفته منافقان می ترسید...».
احکام
اجرای احکام 15; اجرای احکام بدون زمینه اجتماعی 13
ازدواج
احکام ازدواج 29; ازدواج با مطلقه فرزندخوانده 26، 29
امورجنسی
سخن از امورجنسی 23
انسان
نیازهای انسان 22
پنهان کاری
عوامل پنهان کاری 16
ترس
آثار ترس 16; ترس از اجرای احکام 13; ترس از انسانها 13; ترس از خدا 14، 15
تقوا
آثار تقوا 7; دعوت به تقوا 8، 9، 32
جاهلیت
رسوم جاهلیت 26; رسوم جاهلیت در صدراسلام 21; مبارزه با رسوم جاهلیت 21، 27
حقوق
منشأ حق امر 10; منشأ حق نهی 10
حوادث
منشأ حوادث 31
خانواده
عوامل تحکیم خانواده 7
خدا
افشاگریهای خدا 12; اوامر خدا 19; حتمیت اوامر خدا 30; عطایای خدا 5; مشیت خدا 31; نعمتهای خدا 2
خواسته ها
زمینه تحصیل خواسته ها 28
روایت 32، 33
زیدبن حارثه
آمیزش زیدبن حارثه 17; احسان به زیدبن حارثه 3; اسلام زیدبن حارثه 5; بردگی زیدبن حارثه 4; توصیه به زیدبن حارثه 1، 8، 9، 32; زیدبن حارثه و زینب بنت جحش 8، 9; طلاق همسر زیدبن حارثه 6; عتق زیدبن حارثه 4; فرزند خواندگی زیدبن حارثه 24; ناسازگاری همسر زیدبن حارثه 6; نعمتهای زیدبن حارثه 2، 5; همسر زیدبن حارثه 17، 18، 19
زینب بنت جحش
ازدواج زینب بنت جحش 18، 19، 20، 27، 31; طلاق زینب بنت جحش 17، 31
سخن
آداب سخن 23
فرزندخواندگی
سنت فرزندخواندگی در صدراسلام 25
فرهنگ
بسترسازی فرهنگی 28
محمد(ص)
احسان محمد(ص) 3; ازدواج محمد(ص) 18، 19، 20، 31; ازدواج محمد(ص) با مطلقه فرزندخوانده 27; افشای محمد(ص) 12; بی رغبتی محمد(ص) به زینب بنت جحش 20; پنهان کاری محمد(ص) 11، 12، 33; تاریخ محمد(ص) 18; ترس محمد(ص) 11، 14، 33; توصیه های محمد(ص) 1، 32; فرزندخوانده محمد(ص) 24; فلسفه ازدواج محمد(ص) 27; محمد(ص) و زیدبن حارثه 1، 3، 8، 9، 32; محمد(ص) و زینب بنت جحش 12; مسؤولیت محمد(ص) 14; همسران محمد(ص) 33
منعم
حقوق منعم 10
نیازها
نیاز به آمیزش 22
همسرداری
توصیه به همسرداری 1، 8، 9; دعوت به همسرداری 32
پی نوشت ها :
1 - تفسیر قمی، ج 2، ص 194؛ نورالثقلین، ج 4، ص 280، ح 127.
2 - عیون أخبارالرضا(ع)، ج 1، ص 195; نورالثقلین، ج 4، ص 281، ح 129.
تصاویر ضمیمه
