تفسیر آیات قرآن کریم – سوره نور – آیه55 – کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی
وَعَدَ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا مِنکُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُم فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذینَ مِن قَبْلِهِمْ وَلَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دینَهُمُ الَّذی ارْتَضَی لَهُمْ وَلَیُبَدِّلَنَّهُم مِّن بَعْد خَوْفِهِمْ أَمْنًا یَعْبُدُونَنِی لَا یُشْرِکُونَ بی شَیْئًا وَمَن کَفَرَ بَعْدَ ذَلِکَ فَأُوْلَئِکَ هُمُ الْفَاسقُونَ
خدا به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند وعده داده است که البتّه آنان را در زمین جانشین کند; چنان که آنانی را که پیش از ایشان بودند جانشین کرد، و حتماً دین آنان را که برایشان پسندیده است به سودشان استقرار بخشد و قطعاً ترس آنها را تبدیل به امنیّت سازد، در حالی که مرا پرستش می کنند و هیچ چیزی را شریک من قرار نمی دهند; و کسانی که بعد از آن کفر بورزند اینان خود فاسقانند.
1 - خلافت و جانشین خود قرار دادن در زمین، وعده أکید خداوند به مؤمنان نیکوکار
وعد اللّه الذین ءامنوا منکم و عملوا الصـلحـت لیستخلفنّهم فی الأرض
«خلافت»، به معنای نیابت از غیر است (مفردات راغب). در این که خلافت و نیابت در آیه شریفه، از طرف چه کسی و یا چه کسانی است، میان مفسران چند نظریه وجود دارد: 1ـ برخی آن را خلافت و جانشینی از خدا در زمین می دانند. 2ـ عده ای دیگر آن را نیابت و جانشینی اقوام هلاکت شده و یا شکست خورده می شمرند که با هلاکت و یا شکست آنان مؤمنان نیکوکار جانشین آنها در اداره سرزمین هایشان می شوند. برداشت یاد شده، مبتنی بر نظریه نخست است.
2 - خلافت و سلطه در زمین و اداره آن، وعده أکید خداوند به مؤمنان دارای عمل صالح
وعد اللّه الذین ءامنوا منکم و عملوا الصـلحـت لیستخلفنّهم فی الأرض
3 - خداوند، شکست و هلاکت کافران و مشرکان حاکم و جایگزین آنان شدن را، به مؤمنان نیکوکار صدراسلام، وعده کرده است.
وعد اللّه الذین ءامنوا منکم و عملوا الصـلحـت لیستخلفنّهم فی الأرض
4 - شکست کافران و پایان داده شدن به سلطه آنان و پیروزی مؤمنان دارای عمل صالح، با در دست گرفتن اداره سرنوشت بشر در زمین، وعده أکید خداوند
وعد اللّه الذین ءامنوا منکم و عملوا الصـلحـت لیستخلفنّهم فی الأرض
5 - ایمان و انجام اعمال صالح، موجب شایستگی انسان برای خلافت در زمین و اداره زندگی بشر
وعد اللّه الذین ءامنوا منکم و عملوا الصـلحـت لیستخلفنّهم فی الأرض
6 - خداوند، پیامبران و مؤمنان نیکوکار پیش از اسلام را، خلیفه و جانشین خود در زمین قرار داده بود.
وعد اللّه الذین ءامنوا... کما استخلف الذین من قبلهم
7 - خداوند، کافران حاکم پیش از اسلام را، شکست داد و پیامبران و مؤمنان نیکوکار را، پیروز کرده و جایگزین آنان در سطح زمین قرار داد.
وعد اللّه الذین ءامنوا ... کما استخلف الذین من قبلهم
8 - ایمان و عمل صالح، رمز پیروزی فراگیر و عامل جلب امدادهای الهی برای بشر در طول تاریخ
وعد اللّه الذین ءامنوا منکم و عملوا الصـلحـت لیستخلفنّهم فی الأرض کما استخلف الذین من قبلهم
9 - خداوند، استقرار و تثبیت دین مورد پسند خویش را به مؤمنان نیکوکار صدراسلام، وعده کرده است.
وعد اللّه الذین ءامنوا منکم و عملوا الصـلحـت ... و لیمکّننّ لهم دینهم الذی ارتضی لهم
10 - وعده أکید خداوند به استقرار و تثبیت دین مورد پسند خویش به سود مؤمنان نیکوکار
وعد اللّه الذین ءامنوا منکم و عملوا الصـلحـت ... و لیمکّننّ لهم دینهم الذی ارتضی لهم
11 - پیشگویی قرآن به شکست جبهه کفر و شرک و پیروزی فراگیر و گسترده جبهه توحید و اسلام در عصر بعثت
وعد اللّه الذین ءامنوا منکم و عملوا الصـلحـت لیستخلفنّهم فی الأرض و لیمکّننّ لهم دینهم الذی ارتضی لهم
12 - اسلام، تنها دین مورد پسند خدا و متناسب و سودمند برای انسان ها
و لیمکّننّ لهم دینهم الذی ارتضی لهم
مقصود از «دین»، اسلام است و توصیف آن به «مورد پسند خدا بودن» حاکی از این است که تنها، این دین مناسب انسان ها است و گرنه مورد پسند خدا نبود. گفتنی است سودمند بودن دین اسلام برای بشر، از لام «لهم» ـ که برای انتفاع است ـ به دست آمده است.
13 - ایمان و عمل صالح، موجب تثبیت و تحکیم دین در میان جامعه بشری
وعد اللّه الذین ءامنوا منکم و عملوا الصـلحـت ... و لیمکّننّ لهم دینهم الذی ارتضی لهم
14 - تبدیل و جایگزین کردن ترس و اضطراب به امنیت و آرامش، وعده خداوند به مؤمنان دارای عمل صالح
وعد اللّه الذین ءامنوا منکم و عملوا الصـلحـت ... و لیبدّلنّهم من بعد خوفهم أمنًا
15 - ایمان و عمل صالح، (حاکمیت دین) موجب زدایش ترس و اضطراب و عامل امنیت و آرامش
وعد اللّه الذین ءامنوا منکم و عملوا الصـلحـت ... و لیبدّلنّهم من بعد خوفهم أمنًا
16 - وعده خداوند به مؤمنان نیکوکار صدراسلام، به تبدیل و دگرگون کردن ترس و اضطراب آنان به امنیت و آرامش
وعد اللّه الذین ءامنوا منکم و عملوا الصـلحـت ... و لیبدّلنّهم من بعد خوفهم أمنًا
17 - زندگی مؤمنان نیکوکار صدراسلام در بیشترین دوران بعثت، همراه با ترس و ناامنی از سوی دشمنان بود.
وعد اللّه الذین ءامنوا منکم و عملوا الصـلحـت ... و لیبدّلنّهم من بعد خوفهم أمنًا
مقصود از خوف و ناامنی در آیه شریفه ـ به قرینه وعده جایگزین شدن آنان به جای کافران حاکم ـ ناامنی و ترسی است که از ناحیه کافران و دشمنان به وجود آمده بود و چون این آیات، در سال های پایانی دوران بعثت نازل گردیده بود، می رساند که مؤمنان، بیشترین دوران بعثت را به حالت ترس و اضطراب گذرانده اند.
18 - ایمان توأم با اعمال صالح، رمز پیروزی فراگیر دین داران و موجب جلب کمک ها و امدادهای الهی
وعد اللّه الذین ءامنوا منکم و عملوا الصـلحـت لیستخلفنّهم فی الأرض و لیمکّننّ لهم دینهم ... و لیبدّلنّهم من بعد خوفهم أمنًا
19 - خداوند، به مؤمنان نیکوکار وعده داده است که در کمال امنیت و آرامش و بی هیچ ترسی از دشمنان دیانت، تنها خدا را عبادت کنند.
وعد اللّه الذین ءامنوا منکم و عملوا الصـلحـت ... و لیبدّلنّهم من بعد خوفهم أمنًا یعبدوننی لایشرکون بی شیئًا
برداشت یاد شده، مبتنی بر این است که جمله «یعبدوننی...» استینافیه و بیانگر نتیجه و بازتاب تبدیل ترس و اضطراب به امنیت و آرامش باشد; یعنی، مؤمنان آن چنان در امنیت و آرامش قرار می گیرند که بی هیچ ترس و اضطرابی از ناحیه دشمنان دیانت، به عبادت خدای واحد می پردازند.
20 - عبادت خدای واحد و دوری از شرک، دلیل و سبب وعده کردن خداوند به مؤمنان صدراسلام برای اعطای خلافت، پیروزی و امنیت به آنان
وعد اللّه الذین ءامنوا ... یعبدوننی لایشرکون بی شیئًا
برداشت فوق مبتنی بر این است که جمله «یعبدوننی...» حال برای ضمایر غایب گذشته و یا جمله ای استینافیه بیانیه باشد; که در هر صورت بیانگر علت و دلیل اعطای خلافت پیروزی و امنیت به مؤمنان از سوی خداوند است.
21 - عبادت خالصانه خدای یکتا، زمینه ساز حاکمیت، پیروزی و امنیت مؤمنان
وعد اللّه الذین ءامنوا ... یعبدوننی لایشرکون بی شیئًا
22 - عبادت خالصانه خداوند یکتا، فلسفه و هدف نهایی خلافت، حاکمیت و استقرار امنیت در زمین برای مؤمنان است.
وعد اللّه الذین ءامنوا ... لیستخلفنّهم ...و لیبدّلنّهم من بعد خوفهم أمنًا یعبدوننی و لایشرکون بی شیئًا
برداشت فوق، مبتنی بر این است که جمله «یعبدوننی» استینافیه بیانیه باشد که همواره برای پاسخ گویی به سؤال مقدر است و پاسخ گوی این سؤال مقدر باشد که اعطای خلافت و حاکمیت دین و امنیت به مؤمنان به چه هدفی است و فلسفه آن چیست؟ پاسخ آن، عبادت خالصانه و منزه از شرک است.
23 - محیطی آرام و بی اضطراب و جامعه ای امن و خالی از ترس و بیم ناکی، زمینه ساز روی کرد مردم و توفیق یافتن آنان برای عبادت خالصانه خدای یکتا
و لیبدّلنّهم من بعد خوفهم أمنًا یعبدوننی لایشرکون بی شیئًا
24 - عبادت خدای یگانه، باید خالصانه و منزه از هر گونه شرک باشد.
یعبدوننی لایشرکون بی شیئًا
25 - کفر و ارتداد، پس از دیدن حاکمیت دین و دین داران و امنیت و آرامش زیر سایه آن، نشان فسق و تبه کاری و خروج از راه حق و صواب است.
وعد اللّه الذین ءامنوا منکم ... لیستخلفنّهم ... و لیمکّننّ لهم دینهم ... یعبدوننی لایشرکون بی شیئًا و من کفر بعد ذلک فأُولـئک هم الفـسقون
در این که مقصود از «کفر» در آیه شریفه چیست؟ میان مفسران دو دیدگاه وجود دارد: 1ـ مقصود ارتداد است; یعنی، چنانچه هر کس پس از دیدن حاکمیت و امنیت زیر سایه دین و نیز اتمام حجت الهی، مجدداً راه کفر را بپیماید، او حقیقتاً فاسق و تبه کار است. 2- مراد کفران نعمت است; یعنی، آن کس که نعمت حاکمیت و امنیت تحت لوای دین را مشاهده کند و در عین حال به جای شکرگزاری، راه ناسپاسی را بپیماید، او حقیقتاً فاسق و تبه کار است. برداشت یاد شده، بنابر دیدگاه نخست است.
26 - کفران و ناسپاسی نعمت حاکمیت دین داران و امنیت در پناه دین، نشان فسق و تبه کاری و خروج از راه حق و صواب است.
وعد اللّه الذین ءامنوا منکم ... لیستخلفنّهم ... و لیمکّننّ لهم دینهم ... یعبدوننی لایشرکون بی شیئًا و من کفر بعد ذلک فأُولـئک هم الفـسقون
«فسق» به معنای عصیان و ترک فرمان های الهی و خروج از راه حق است (لسان العرب).
27 - «عن علی بن الحسین(ع) انه قرء الآیة «و عداللّه الذین آمنوا منکم...» و قال: هم واللّه شیعتنا أهل البیت یفعل اللّه ذالک بهم علی یدی رجل منّا و هو مهدی هـذه الاُمّة...;
از حضرت علی بن الحسین(ع) روایت شده است که آن حضرت در پی تلاوت آیه «وعد اللّه الذین آمنوا منکم...» فرمود: سوگند به خدا! آنان شیعیان ما اهل بیت هستند که خداوند به سبب مردی از خاندان ما ـ که مهدی(عج) این امت باشد ـ آنان را خلیفه روی زمین قرار خواهد داد...». 1ـ مجمع البیان، ج 7، ص 239; نورالثقلین، ج 3، ص 620، ح 226.
آرامش
آثار آرامش اجتماعی 23; عوامل آرامش 15; وعده آرامش 14، 16، 19
اخلاص
آثار اخلاص 21
ارتداد
آثار ارتداد 25
اسلام
پیروزی اسلام 11; تاریخ صدر اسلام 11، 17; فضیلت اسلام 12
اضطراب
عوامل رفع اضطراب 15; وعده رفع اضطراب 16
امام مهدی(عج)
حکومت امام مهدی(عج) 27
امتها
تاریخ امتها 7; جایگزینی امتها 3، 7
امتهای پیشین
صالحان امتهای پیشین 6; مؤمنان امتهای پیشین 6
امنیت
آثار امنیت اجتماعی 23; عوامل امنیت 15; وعده امنیت 14، 16، 19
انبیا
پیروزی انبیا 7; خلافت انبیا 6
ایمان
آثار ایمان 5، 8، 13، 18; ایمان و عمل صالح 15
پیروزی
زمینه پیروزی 8
ترس
عوامل رفع ترس 15; وعده رفع ترس 16
توحید
آثار توحید عبادی 20; اهمیت توحید عبادی 22
حاکمیت
زمینه حاکمیت 5
خدا
افعال خدا 7; خلیفه خدا 1، 2، 6، 7; دین خدا 12; زمینه امدادهای خدا 8، 18; زمینه خلافت خدا 5; فلسفه وعده های خدا 20; وعده های خدا 1، 2، 3، 4، 9، 10، 14، 16، 19، 27
دین
آثار حاکمیت دین 15; دین پسندیده 9، 10، 12; عوامل تثبیت دین 13; وعده تثبیت دین 9، 10
دینداران
زمینه پیروزی دینداران 18
دینداری
حاکمیت دینداری 25
روایت 27
شرک
آثار اجتناب از شرک 20; شکست شرک 11
شیعیان
حاکمیت شیعیان 27; وعده به شیعیان 27
صالحان
امنیت صالحان 14، 20; پیروزی صالحان 7، 20; توحید عبادی صالحان 19; خلافت صالحان 6، 20; رفع ترس از صالحان 14; وعده به صالحان 3، 9، 10، 14، 16، 19، 20; وعده پیروزی صالحان 4; وعده حاکمیت صالحان2، 4; وعده خلافت صالحان1، 2
عبادت
اخلاص در عبادت 21، 24; زمینه اخلاص در عبادت 23; شرایط عبادت 24; عبادت خدا 24
عمل صالح
آثار عمل صالح 5، 8، 13، 18
فسق
نشانه های فسق 25، 26
قرآن
پیشگویی قرآن 11
کافران
منشأ شکست کافران 7; وعده شکست کافران 4; وعده هلاکت کافران 3
کفر
آثار کفر 25; شکست کفر 11
کفران
آثار کفران نعمت 26
گمراهی
نشانه های گمراهی 25، 26
مؤمنان
امنیت مؤمنان 14، 20; پیروزی مؤمنان 7، 20; ترس مؤمنان صدراسلام 17; توحید عبادی مؤمنان 19; خلافت مؤمنان 6، 20; رفع ترس از مؤمنان 14; زمینه امنیت مؤمنان21; زمینه پیروزی مؤمنان 21; زمینه حاکمیت مؤمنان21; فلسفه خلافت مؤمنان 22; ناامنی مؤمنان صدراسلام 17; وعده به مؤمنان 3، 9، 10، 14، 16، 19، 20; وعده پیروزی مؤمنان 4; وعده حاکمیت مؤمنان 2، 4; وعده خلافت مؤمنان 1، 2
مسلمانان
صدراسلام 3، 9، 16، 20
مشرکان
وعده هلاکت مشرکان 3
نعمت
نعمت امنیت 26; نعمت حاکمیت دینداری 26
تصاویر ضمیمه
