تفسیر آیات قرآن کریم – سوره ص – آیه 76 – کتاب تفسیر راهنما – تألیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

قَالَ أَنَا خَیْرٌ مِّنْهُ خَلَقْتَنِی مِن نَّارٍ وَخَلَقْتَهُ مِن طِینٍ

گفت: من [از بلندمرتبگانم و] از او بهترم; زیرا مرا از آتشی آفریدی و او را از گِلی آفریدی.

 

1 - ابلیس در پاسخ خداوند، مهتری و برتری خود بر آدم را، دلیل تمردش از فرمان سجده بر آدم(ع) بیان کرد.

 

قال یـإبلیس ما منعک أن تسجد ... أستکبرت أم کنت من العالین . قال أنا خیر منه

 

2 - ابلیس، خود را برتر و مهتر از آدم(ع) دانست.

 

قال أنا خیر منه

 

3 - ابلیس، آفریده شدنش از آتش و آفرینش آدم از گل را، دلیل برتری و مهتری خود بر آدم معرفی کرد.

 

قال أنا خیر منه خلقتنی من نار و خلقته من طین

برداشت یاد شده از آن جا است که جمله «خلقتنی من نار...» در مقام تعلیل و تبیین برای جمله «أنا خیر منه» می باشد.

 

4 - آتش، مبدأ و عنصر اولیه خلقت ابلیس

 

خلقتنی من نار

 

5 - گِل، مبدأ و عنصر اولیه خلقت انسان

 

خلقته من طین

 

6 - تفاوت مبدأ و عنصر اولیه پیدایش موجودات و نوع آنها، ملاک برتری و مهتری آنان نیست.

 

قال أنا خیر منه خلقتنی من نار و خلقته من طین

از محکوم شدن ابلیس در داوری و استدلال، درباره برتری خود بر آدم، برداشت یاد شده استفاده می شود.

 

7 - شرافت و برتری انسان و دیگر موجودات، به خاطر عنصر و ماده اولیه آفرینش آنان نیست; بلکه به کمالات و اوصاف ناشی از آن عنصر و ماده اولیه بستگی دارد.

 

قال أنا خیر منه خلقتنی من نار و خلقته من طین

برداشت یاد شده به خاطر این نکته است که خداوند از یک سوی فرمان داد که ابلیس بر آدم(ع) سجده کند; که این کار نشانه فضیلت و برتری انسان است. از سوی دیگر برتری ابلیس بر آدم را به خاطر تفاوت عنصر و ماده اولیه آنان مردود شمرد. این حقیقت می رساند که فضیلت آدم(ع) بر ابلیس، به خاطر عنصر اولیه آفرینش او نبود; بلکه ناشی از کمالات و اوصاف ناشی از ماده گِل و روح الهی او بوده است.

 

8 - ابلیس، در مقایسه میان شخصیت خود و آدم(ع)، روح الهی موجود در آفرینش آدم را نادیده گرفت.

 

فإذا سوّیته و نفخت فیه من روحی فقعوا له سـجدین ...قال أنا خیر منه خلقتنی من نار و خلقته من طین

 

9 - ابلیس، از عنصر و ماده اولیه خلقت خود و انسان آگاهی کامل داشت.

 

خلقتنی من نار و خلقته من طین

 

10 - ابلیس، آشنا به خدا و خالقیت او

 

خلقتنی من نار و خلقته من طین

 

11 - ابلیس، فرمان خداوند به سجده بر آدم(ع) را، فرمانی نابه جا و برخلاف منطق و حکمت دانست.

 

فقعوا له سـجدین ... إلاّ إبلیس استکبر ... قال أنا خیر منه خلقتنی من نار و خلقته من طین

از این که ابلیس، بر به جا بودن سرپیچی اش از فرمان سجده بر آدم دلیل آورده است، می توان مطلب یاد شده را به دست آورد.

 

12 - ابلیس خود را از مهتران و از موجودات بلندمرتبه و برتر از آدم(ع) می دانست.

 

أستکبرت أم کنت من العالین . قال أنا خیر منه خلقتنی من نار و خلقته من طین

برداشت یاد شده به خاطر این نکته است که ابلیس در پاسخ به سؤال خداوند که: «تو متکبری یا از مهتران و عالی رتبگانی؟» خود را از مهتران و برتر از آدم معرفی کرد.

 

13 - تکبر و خودبرتربینی ابلیس، عامل سرپیچی وی از سجده بر آدم بود; نه مهتری و بلندمرتبگی او.

 

إلاّ إبلیس استکبر ... أستکبرت أم کنت من العالین . قال أنا خیر منه

برداشت یاد شده به خاطر این نکته است که هر چند ابلیس، خود را از مهتران و برتر از آدم معرفی کرد; ولی آیه شریفه در مقام محکومیت و رد این ادعا است. از این رو خداوند در آیه قبل، عامل تمرد ابلیس را، تکبر و خودبرتربینی وی برشمرده است (إلاّ إبلیس استکبر...).

 

14 - ابلیس، پیش از تمرد از سجده بر آدم، موجودی برتر از آدم نبود.

 

إلاّ إبلیس استکبر و کان من الکـفرین ... قال أنا خیر منه خلقتنی من نار و خلقته من طین

خداوند در دو آیه پیش، ابلیس را پس از تمرد از فرمان سجده بر آدم، کافر شمرده است در این آیه نیز با محکومیت استدلال ابلیس بر مهتری و برتری اش بر آدم، نشان داد که او در گذشته هم برتر از آدم نبود.

آدم(ع)

آدم(ع) از گِل 3; عنصر خلقت آدم(ع) 3; فضایل آدم(ع) 14; نفخ روح در آدم(ع) 8

ابلیس

آثار برتری طلبی ابلیس 1، 13; آثار تکبر ابلیس 1، 13; ابلیس از آتش 3، 4; برتری طلبی ابلیس 12; بینش ابلیس 11، 12; پاسخ ابلیس 1; تکبر ابلیس 2، 12; خداشناسی ابلیس 10; دلایل تکبر ابلیس 3; عصیان ابلیس 14; علم ابلیس 9; عنصر خلقت ابلیس 3، 4، 9; عوامل عصیان ابلیس 1، 13; غفلت ابلیس 8; قیاس ابلیس 8

ارزشها

ملاک ارزشها 6، 7

انسان

انسان از گِل 5; عنصر خلقت انسان 5، 9

خدا

اوامر خدا 11; نقش روح خدا 8

خلقت

خلقت از آتش 3; خلقت از گِل 3; نقش عنصر خلقت 6، 7