تفسیر آیات قرآن کریم – سوره الضحی– آیه3- کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

مَا وَدَّعَکَ رَبُّکَ وَمَا قَلَی

که پروردگارت نه با تو وداع کرده و نه از تو ناخشنود است.

 

1 - خداوند، هرگز ارتباط خود را با پیامبر(ص) قطع نکرده و به آن حضرت بی اعتنا نبود.

 

ما ودّعک ربّک

«تودیع» ـ که در بدرقه مسافر و ترک کردن او متعارف شده است - در این آیه به معنای ترک است (مفردات). فعل های «ما ودّع» و «ما قلی»، براساس شأن نزول هایی که برای این سوره ذکر کرده اند، به مقطع خاصی از عمر پیامبر(ص) نظر دارد که نزول وحی در آن مقطع متوقف شده بود; ولی به قرینه آیات بعد ـ که از آخرت آن حضرت و نیز دوران خردسالی او سخن گفته است ـ تمام حالات و زمان های وجود مبارک پیامبر(ص) مراد است.

 

2 - خداوند، تدبیرکننده امور پیامبر(ص) و مربّی او است.

 

ربّک

 

3 - توجّه پیامبر(ص)، به ربوبیت و عنایت ویژه خداوند به او، مایه اطمینان آن حضرت به قطع نشدن ارتباط الهی با او است.

 

ما ودّعک ربّک

 

4 - خداوند، هرگز از پیامبر(ص) ناراحت نشد و بر آن حضرت خشم نکرد.

 

و ما قلی

«قِلی» (مصدر «قَلی»); یعنی، شدت تنفّر و مبغوض داشتن. (مفردات)

 

5 - خداوند، پیوند خود را با کسانی که مبغوض او هستند، قطع خواهد کرد.

 

ما ودّعک ربّک و ما قلی

جمله «ماقلی»، در صدد نفی علت تودیع و به منزله تعلیل برای جمله اول است.

 

6 - با وجود ربوبیت و عنایت ویژه خداوند به پیامبر(ص)، موردی برای خشم و بی مهری به آن حضرت وجود نداشت.

 

ربّک و ما قلی

 

7 - خداوند، در تأکید بر قطع نشدن ارتباط او با پیامبر(ص) و ناخرسند نبودن از آن حضرت، به نور خورشید و تاریکی شب سوگند یاد کرده است.

 

و الضحی . و الّیل إذا سجی . ما ودّعک ربّک و ما قلی

این آیه، جواب قسم هایی است که در آغاز سوره آمده بود.

 

8 - پیدایش وقفه ای کوتاه در نزول وحی بر پیامبر(ص)، جلوه ای از ربوبیت خداوند و در راستای تدبیر امور رسالت آن حضرت بود.

 

ربّک

در شأن نزول های متعدد و ناهماهنگ درباره این سوره، این نکته مورد اتفاق است که در نزول پیاپی آیات قرآن، درنگی پدید آمد که پیامبر(ص) را غمگین و مورد شماتت دشمن قرار داد و آیات این سوره، برای آن حضرت مایه تسلای خاطر گردید. تعبیر «ربّک» بیانگر آن است که همین وقفه نیز، جلوه ربوبیت و تدبیر خداوند بوده و آن حضرت را در مسیر دریافت و ابلاغ پیام های الهی، تقویت کرده است.

 

9 - تأخیر وحی در برهه ای از دوران نزول قرآن، پیامبر(ص) را نگران ساخته، در معرض زخم زبان دشمن قرار داد.

 

ما ودّعک ربّک و ما قلی

لحن آیه شریفه و همراه بودن آن با سوگندهای خداوند، بیانگر اضطراب و رنجیدگی پیامبر(ص) و در صدد آرامش بخشیدن و تسلای خاطر دادن به آن حضرت است.

 

10 - «عن أبی جعفر(ع) فی قوله «ما ودّعک ربّک و ما قلی» و ذلک أنّ جبرئیل أبْطَأ عن رسول اللّه(ص) ... فقالت خدیجة لعلّ ربّک قد ترکک فلایرسل إلیک فأنزل اللّه تبارک و تعالی، «ما ودّعک ربّک و ما قلی»;(1)

 

از امام باقر(ع) درباره سخن خداوند «ما ودّعک ربّک و ما قلی» روایت شده که فرمود: داستان چنین بود که آمدن جبرئیل نزد رسول خدا(ص) چندی به تأخیر افتاد ...خدیجه گفت: شاید پروردگارت تو را ترک کرده که دیگر [فرشته ای] به سویت نمی فرستد. پس خدای تبارک و تعالی این آیه را نازل فرمود: «ما ودّعک ربّک و ما قلی»».

اسلام

تاریخ صدر اسلام 9

تدبیر خدا

مشمولان تدبیر خدا 2

خدا

ربوبیت خدا 2، 6; قطع رابطه خدا 5; نشانه های ربوبیت خدا 8

ذکر

ذکر ربوبیت خدا 3; ذکر لطف خدا 3

روایت 10

سوگند

فلسفه سوگند به تاریکی شب 7; فلسفه سوگند به نور خورشید 7

قرآن

سوگندهای قرآن 7

لطف خدا

مشمولان لطف خدا 6

مبغوضان خدا 5

محبوبان خدا 4

محمد(ص)

تداوم وحی به محمد(ص) 1; زمینه زخم زبان به محمد(ص) 9; زمینه زخم زبان دشمنان محمد(ص) 9; عوامل اطمینان محمد(ص) 3; عوامل نگرانی محمد(ص) 9; فضایل محمد(ص) 1، 4، 6، 7; مربی محمد(ص) 2، 6، 8

وحی

آثار انقطاع وحی 9; رد انقطاع وحی 1; فلسفه انقطاع وحی 10; منشأ انقطاع وحی 8; موانع انقطاع وحی 3

پی نوشت ها :

1. تفسیر قمی، ج 2، ص 428; نورالثقلین، ج 5، ص 594، ح 6.