تفسیر آیات قرآن کریم – سوره نور – آیه 33– کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی
وَلْیَسْتَعْفِفِ الَّذینَ لَا یَجِدُونَ نِکَاحًا حَتَّی یُغْنِیَهُمْ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ وَالَّذینَ یَبْتَغُونَ الْکِتَابَ مِمَّا مَلَکَتْ أَیْمَانُکُمْ فَکَاتِبُوهُمْ إِنْ عَلِمْتُمْ فِیهِمْ خَیْرًا وَآتُوهُم مِّن مَّالِ اللَّهِ الَّذی آتَاکُمْ وَلَا تُکْرِهُوا فَتَیَاتِکُمْ عَلَی الْبغَاء إِنْ أَرَدْنَ تَحَصُّنًا لِّتَبْتَغُوا عَرَضَ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَمَن یُکْرِههُّنَّ فَإِنَّ اللَّهَ مِن بَعْد إِکْرَاهِهِنَّ غَفُورٌ رَّحِیمٌ
و کسانی که [وسیله] ازدواجی نمی یابند باید پارسایی پیشه کنند تا خدا از فضل خود توانگرشان سازد. و کسانی از بردگانتان که درخواست مکاتبه (بازخرید خود را) می کنند، اگر خیری در آنان سراغ دارید با آنها مکاتبه کنید و از مال خدا که به شما داده است به ایشان بدهید; و کنیزانتان را که می خواهند پاکدامن باشند برای طلب متاع ناپایدار زندگی دنیا به زنا وادار نکنید; و هر کس وادارشان کند بی شک خدا پس از وادار شدنشان آمرزنده و با رحمت است [و گناهی بر کنیزان نمی نویسد].
1 - لزوم عفت گزینی و پاکدامنی، بر کسانی که به همسر مناسب و امکانات لازم برای ازدواج، دستیابی ندارد.
و لیستعفف الذین لایجدون نکاحًا
2 - نیافتن همسر مناسب و امکانات ازدواج، مجوز آلودگی به فحشا و فساد جنسی نیست.
و لیستعفف الذین لایجدون نکاحًا
3 - زنان و مردان غیر متأهل، بیش از دیگران در معرض فحشا و آلودگی جنسی اند.
و لیستعفف الذین لایجدون نکاحًا
فرمان خداوند به عفت گزینی افراد غیر متأهل، می تواند گویای این نکته باشد که آنان بیش از افراد متأهل، در معرض فساد جنسی اند.
4 - ضرورت اقدام عملی برای فراهم آوردن تسهیلات ازدواج در جهت حل مشکلات جنسی غیر متأهلان، قبل از توصیه آنان به عفت و پاکدامنی
و أنکحوا الأیـمی منکم ... و لیستعفف الذین لایجدون نکاحًا
توصیه به فراهم ساختن امکانات ازدواج مجردان، پیش از توصیه به عفت گزینی، می تواند گویای برداشت یاد شده باشد.
5 - لزوم خودداری غیر متأهلان فاقد تسهیلات ازدواج، از دستیازی به اموال و امکانات حرام برای ازدواج خود
و لیستعفف الذین لایجدون نکاحًا حتّی یغنیهم اللّه من فضله
مقصود از نیافتن نکاح، می تواند اسباب و امکانات مالی برای ازدواج باشد و عفت گزینی نیز، مربوط به همین امکانات باشد; یعنی، از اسباب و امکانات حرام نباید تسهیلات ازدواج را فراهم ساخت.
6 - مردان و زنان غیر متأهل عفیف، از فضل و امداد خداوند در فراهم آمدن امکانات ازدواج، برخوردارند.
و لیستعفف الذین لایجدون نکاحًا حتّی یغنیهم اللّه من فضله
7 - نقش مؤثر مسائل اقتصادی (فقر و غنا) در آلودگی به فحشا و فساد جنسی و یا اجتناب از آنها
و لیستعفف الذین لایجدون نکاحًا حتّی یغنیهم اللّه من فضله
8 - وعده خداوند به برطرف ساختن نیازهای غیر متأهلان فاقد امکانات ازدواج، در صورت رعایت عفت و پاکدامنی
و لیستعفف الذین لایجدون نکاحًا حتّی یغنیهم اللّه من فضله
9 - فضل خداوند، منشأ امداد او به زنان و مردان عفیف است.
و لیستعفف الذین لایجدون نکاحًا حتّی یغنیهم اللّه من فضله
10 - زنان و مردان غیر متأهل فقیر و فاقد امکانات ازدواج، بیش از دیگران در معرض آلودگی به فساد جنسی اند.
و لیستعفف الذین لایجدون نکاحًا حتّی یغنیهم اللّه من فضله
توصیه خداوند به افراد غیر متأهل فقیر و فاقد امکانات ازدواج مبنی بر عفت و پاکدامنی، می تواند بیانگر نکته یاد شده باشد.
11 - لزوم موافقت برده داران با تقاضای بردگان خود در تنظیم سند بازخرید آنان
و الذین یبتغون الکتـب ممّا ملکت أیمـنکم فکاتبوهم
12 - صلاحیت برای آزادی، شرط لزوم تنظیم سند آزادی با بردگان از سوی مالکان آنان
الذین یبتغون الکتـب ممّا ملکت أیمـنکم فکاتبوهم إن علمتم فیهم خیرًا
13 - حمایت اسلام از آزادی بردگان
الذین یبتغون الکتـب ممّا ملکت أیمـنکم فکاتبوهم إن علمتم فیهم خیرًا
14 - بردگان، هم سنگ با مالکانشان در بستن قرارداد بازخرید خویش
الذین یبتغون الکتـب ممّا ملکت أیمـنکم فکاتبوهم
برداشت یاد شده به خاطر صیغه مفاعله بودن «کاتبوا» است که لازمه آن، مشارکت بردگان با مالکان خویش در عقد قرارداد بازخریدشان است.
15 - بردگان، دارای شخصیت حقیقی (اصیل در قرارداد بازخرید خویش) در دیدگاه قرآن
الذین یبتغون الکتـب ممّا ملکت أیمـنکم فکاتبوهم
16 - قرارداد بردگان با مالکانشان جهت بازخرید خویش، یکی از راه های آزادی آنان است.
الذین یبتغون الکتـب ممّا ملکت أیمـنکم فکاتبوهم
17 - برده داران، وظیفه دار پرداخت مقداری از مال خود به بردگان، به هنگام آزادی آنان با قرارداد بازخرید (مکاتبه)
فکاتبوهم ... و ءاتوهم من مال اللّه الذی ءاتیکم
18 - خداوند، مالک اصلی و حقیقی تمام اموال و ثروت ها است.
و ءاتوهم من مال اللّه الذی ءاتیکم
برداشت یاد شده از آن جا است که خداوند، اموال موجود در دست مالکان را، «مال اللّه» (مال خدا) شمرده است.
19 - اموال مردم، داده خداوند است.
و ءاتوهم من مال اللّه الذی ءاتیکم
20 - برده دارانی که با کمک مالی خویش، به روند آزادگی بردگان تسریع بخشند، مورد تشویق و تحسین خدا هستند.
فکاتبوهم ... و ءاتوهم من مال اللّه الذی ءاتیکم
21 - واداشتن کنیزان عفیف، بر فحشا و فساد جنسی، حرام است.
و لاتکرهوا فتیـتکم علی البغاء إن أردن تحصّنًا
22 - سود و درآمد به دست آمده از راه واداشتن کنیزان به فحشا و خودفروشی، حرام است.
ولاتکرهوا فتیـتکم علی البغاء إن أردن تحصّنًا لتبتغوا عرض الحیوة الدنیا
نهی از واداشتن کنیزان به فحشا برای به دست آوردن سود و متاع دنیوی، دلیل حرمت چنین سودی است.
23 - سود و درآمد به دست آمده از راه اشاعه فحشا و خودفروشی، حرام است.
و لاتکرهوا فتیـتکم علی البغاء إن أردن تحصّنًا لتبتغوا عرض الحیوة الدنیا
برداشت یاد شده از انتزاع از مورد آیه (کنیزان) به دست می آید; زیرا از ظاهر آیه شریفه چنین به دست می آید که مورد آن خصوصیتی ندارد.
24 - واداشتن کنیزان به فحشا و خودفروشی جهت کسب در آمد و رفاه بیشتر، امری رایج در جاهلیت
و لاتکرهوا فتیـتکم علی البغاء ... لتبتغوا عرض الحیوة الدنیا
25 - ارزش ها، نباید فدای رفاه و متاع دنیوی شود.
و لاتکرهوا فتیـتکم علی البغاء إن أردن تحصّنًا لتبتغوا عرض الحیوة الدنیا
26 - شخصیت و کرامت انسانی کنیزان، به منزله شخصیت و کرامت دختران آزاد است.
و لاتکرهوا فتیـتکم علی البغاء ... إن أردن تحصّنًا
«فتیات» (جمع «فتیة») به معنای دختران جوان است (لسان العرب). برداشت یاد شده از تعبیر «فتیاتکم»(دختران جوانتان) به جای «إمائکم»(کنیزانتان) ـ با آن که مقصود از دختران جوان، همان کنیزان است ـ استفاده شده است.
27 - دل بستگی به مادیات و دنیامداری، زمینه رواج فحشا و فساد جنسی در یک جامعه است.
و لاتکرهوا فتیـتکم علی البغاء ... لتبتغوا عرض الحیوة الدنیا
28 - زندگی دنیایی، بی ثبات و ناپایدار است.
عرض الحیوة الدنیا
«عرض» به هر شیء ناپایدار و بی ثبات، گفته می شود.
29 - کنیزان پاکدامن و شخصیت انسانی آنان، مورد حمایت اسلام است.
و لاتکرهوا فتیـتکم علی البغاء إن أردن تحصّنًا لتبتغوا عرض الحیوة الدنیا
30 - عفت و پاکدامنی برای زنان، صفتی بس ارزشمند و پسندیده
و لاتکرهوا فتیـتکم علی البغاء إن أردن تحصّنًا
31 - اهتمام اسلام به رواج اخلاق سالم جنسی و ایجاد روابط سالم زناشویی در جامعه و برچیده شدن زمینه فساد جنسی
و لیستعفف الذین لایجدون نکاحًا ... و لاتکرهوا فتیـتکم علی البغاء إن أردن تحصّنًا لتبتغوا عرض الحیوة الدنیا
32 - کنیزان وادار شده به فحشا از سوی مالکان، مورد آمرزش و مشمول رحمت خدا هستند.
و من یکرههنّ فإنّ اللّه من بعد إکرههنّ غفور رحیم
33 - برده دارانِ وادار کننده کنیزان خویش به فحشا و فساد جنسی، محروم از آمرزش و رحمت خدا هستند.
و من یکرههنّ فإنّ اللّه من بعد إکرههنّ غفور رحیم
در آیه یاد شده متعلق «غفور» و «رحیم» ذکر نشده است. با توجه به این که بعید است خداوند به برده داران، به خاطر گناه اکراهشان و نیز مورد هشدار قرار گرفتن آنان وعده غفران و رحمت بدهد، به نظر می رسد مقصود کنیزانی خواهد بود که مجبور به فحشا شده اند. بر این اساس اختصاص یافتن این وعده به کنیزان، حاکی از محرومیت برده داران از این موهبت است.
34 - اکراه بر گناه، عذری قابل قبول برای سلب مسؤولیت از اکراه شدگان
فإنّ اللّه من بعد إکرههنّ غفور رحیم
35 - خداوند، غفور (آمرزنده) و رحیم (مهربان) است.
فإنّ اللّه... غفور رحیم
36 - «عن أبی عبداللّه(ع) فی قول اللّه عزّوجلّ «فکاتبوهم إن علمتم فیهم خیراً» قال الخیر أن یشهد أن لا إلـه إلاّ اللّه و أنّ محمداً رسول اللّه، و یکون بیده عمل یکتسب به أو یکون له حرفة;
از امام صادق(ع) درباره قول خدای ـ عزّوجل ـ «...إن علمتم فیهم خیراً» روایت شده است: خیر این است که به وحدانیت خدا و رسالت حضرت محمد(ص) شهادت دهد و در دست او کاری باشد که با آن کسب درآمد کند، یا حرفه ای داشته باشد». 1ـ من لایحضره الفقیه، ج 3، ص 132، ح 3491; نورالثقلین، ج 3، ص 600، ح 155.
37 - «قاسم بن سلیمان عن أبی عبداللّه قال و سألته عن قول اللّه عزّوجلّ «و آتوهم من مال اللّه الذی آتاکم» قال سمعت أبی علیه السلام یقول: یضع عنه ممّا نوی أن یکاتبه علیه;
قاسم بن سلیمان گوید از امام صادق(ع) درباره قول خدای ـ عزّوجل ـ «و آتوهم من مال اللّه الذی آتاکم» سؤال کردم؟ حضرت فرمود: از پدرم ـ علیه السلام ـ شنیدم که می فرمود:... از قیمتی که قصد کرده در قبال آن با او مکاتبه کند چیزی بکاهد». 1ـ من لایحضره الفقیه، ج 3، ص 78، ب 50، ح 25; نورالثقلین، ج 3، ص 601، ح 163.
38 - «قال ابن عباس: قال علی بن أبی طالب [فی قول اللّه «و آتوهم من مال اللّه»] أمر اللّه السید أن یدع للمکاتب الربع من ثمنه و هـذا تعلیم من اللّه لیس بفریضة و لـکن فیه أجر;
ابن عباس گوید: حضرت علی بن أبی طالب(ع) [درباره قول خدا «وآتوهم من مال اللّه»] فرمود: خدا به مالک برده امر کرده است که یک چهارم از «مال المکاتبه» را از مکاتب نگیرد و این یک تعلیم اخلاقی از خداوند است که واجب نیست; ولی اجر دارد.» 1- الدرالمنثور، ج 6، ص 191.
39 ـ «عن علی ابن أبی طالب(ع) فی قوله: «و لاتکرهوا فتیاتکم علی البغاء» قال: کان أهل الجاهلیة یبغین إمائهم فنهوا عن ذلک فی الإسلام;
حضرت علی بن ابی طالب(ع) درباره سخن خدا «و لاتکرهوا فتیاتکم علی البغاء» فرمود: اهل جاهلیت کنیزان خود را به زنا وادار می کردند. سپس در اسلام از این کار نهی شدند». 1ـ الدرالمنثور، ج 6، ص 192.
آمرزشهای خدا
محرومان از آمرزشهای خدا 33; مشمولان آمرزشهای خدا 32
احکام 5، 12، 17، 21، 22، 23
اخلاق
اهمیت سلامت اخلاق جنسی 31
ارزشها
اهمیت حفظ ارزشها 25
ازدواج
احکام ازدواج 5; اهمیت ازدواج 31; اهمیت زمینه سازی ازدواج 4
اسماوصفات
رحیم 35; غفور 35
اکراه
آثار اکراه 34
امدادهای خدا
مشمولان امدادهای خدا 6
انحراف جنسی
اهمیت ممانعت از انحراف جنسی 31; زمینه انحراف جنسی 2، 3
انسان
تساوی انسان ها 14، 26
برده
احکام برده 16; احکام برده مکاتب 11، 12، 17; امداد به برده مکاتب 20، 37، 38; اهمیت عتق برده 13; پرداخت مال به برده 17; روش عتق برده 12، 16; شخصیت برده 14، 15; شرایط برده مکاتب 36; شرایط عتق برده 12;عتق برده 20; قبول درخواست برده مکاتب 11; مکاتبه با برده 16
برده داران
مسؤولیت برده داران 17
بی همسران
امداد به بی همسران 6; اهمیت عفت بی همسران 1; تأمین نیاز بی همسران 8; تفضل به بی همسران 6; توصیه به بی همسران 4; عفت بی همسران 4; فضایل بی همسران عفیف 6; لغزشگاههای بی همسران 3، 10; مسؤولیت بی همسران 5
بی همسری
آثار بی همسری 2، 10
ثروت
آثار ثروت 7
جامعه
آسیب شناسی اجتماعی 27
جاهلیت
اشاعه فحشا در جاهلیت 24; راههای کسب در جاهلیت 24; رسوم جاهلیت 24، 39
جهان بینی
توحیدی 18
خدا
آثار فضل خدا 9; آمرزشهای خدا 33; تشویقهای خدا 20; عطایای خدا 19; مالکیت خدا 18; محرومان از رحمت خدا 33; وعده های خدا 8
خیر
مراد از خیر 36
دنیاطلبی
آثار دنیاطلبی 27
رحمت
مشمولان رحمت 32
روایت 36، 37، 38، 39
زن
ارزش عفت زن 30
زنا
اکراه به زنا 22، 39
زندگی
ناپایداری زندگی دنیوی 28
صفات
پسندیده 30
عذر
عذر مقبول 34
عفت
آثار عفت 8
عفیفان
امداد به عفیفان 6; تفصل به عفیفان 6; حمایت از عفیفان 29; منشأ امداد به عفیفان 9
فحشا
اکراه به فحشا 21، 22; زمینه فحشا 2، 3، 10، 27; عوامل فحشا 7; موانع فحشا 7
فساد
زمینه فساد اجتماعی 27
فضل خدا
مشمولان فضل خدا6
فقر
آثار فقر 7، 10
کسب
احکام کسب 22، 23; کسب با زنا 23; کسب حرام 22، 23
کنیز
آمرزش کنیز گناهکار 32; اکراه کنیز 21، 22، 39; حمایت از کنیز 29; شخصیت کنیز 26; محرومیت مالک کنیز گناهکار 33
گناه
اکراه بر گناه 32، 34
مال
منشأ مال 19
محرمات 21، 22، 23
اعراض از محرمات 5
مسؤولیت
عوامل رافع مسؤولیت 34
تصاویر ضمیمه
