تفسیر آیات قرآن کریم – سوره صافات – آیه 102 – کتاب تفسیر راهنما – تألیف آیت الله هاشمی رفسنجانی
فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْیَ قَالَ یَا بُنَیَّ إِنِّی أَرَی فِی الْمَنَامِ أَنِّی أَذْبَحُکَ فَانظُرْ مَاذَا تَرَی قَالَ یَا أَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِی إِن شَاء اللَّهُ مِنَ الصَّابرِینَ
پس چون همراه او به حدّ سعی و کوشش رسید گفت: ای پسرکم! همانا من در خواب می بینم که تو را ذبح می کنم، پس بنگر که چه رأی می دهی؟ گفت: ای پدر من! آنچه را بدان فرمان یافته ای بکن ان شاءالله مرا از صابران خواهی یافت.
1 - اسماعیل(ع) به هنگام نوجوانی، در معیت پدرش ابراهیم(ع) به سعی و تلاش می پرداخت.
فبشّرنـه بغلـم حلیم . فلمّا بلغ معه السعی
2 - اسماعیل(ع)، کمک کار پدرش ابراهیم(ع) در مسائل اجتماعی و زندگی
فلمّا بلغ معه السعی
از آمدن قید «معه» (در معیت او) برداشت یاد شده به دست می آید.
3 - خواب دیدن ابراهیم(ع)، مبنی بر ذبح فرزند نوجوانش اسماعیل
قال یـبنیّ إنّی أری فی المنام أنّی أذبحک
4 - ابراهیم(ع)، خواب خود را با فرزندش اسماعیل در میان گذاشت.
قال یـبنیّ إنّی أری فی المنام أنّی أذبحک
5 - مشورت و نظرخواهی ابراهیم(ع)، از فرزندش اسماعیل نسبت به ذبح وی
أنّی أذبحک فانظر ماذا تری
از لحن جمله «فانظر ماذا تری» (بنگر تا رأی تو چیست؟) نوعی نظر خواهی و مشورت استفاده می شود. البته فلسفه این کار، استفاده ابراهیم(ع) از نظرات اسماعیل(ع) نبود; بلکه یا برای آزمایش فرزندش بود و یا به منظور زمینه سازی برای پذیرش بی تحمیل فرمان ذبح از جانب اسماعیل(ع)
6 - ابراهیم(ع)، فرزندش اسماعیل(ع) را برای اجرای فرمان ذبح او آزمایش کرد و وی را برای سر بلند شدن در این آزمایش بزرگ آماده نمود.
أنّی أذبحک فانظر ماذا تری
7 - مشورت و نظرخواهی ـ حتی در امر روشن و مسلم برای مشورت کننده ـ شیوه ای ارزشمند و بس والا در عرصه فکر و اندیشه
أنّی أذبحک فانظر ماذا تری
برداشت یاد شده از آن جا است که برای ابراهیم(ع) تردیدی وجود نداشت که ذبح فرزندش یک مأموریت الهی و عملی خدا پسندانه است; ولی در عین حال این مسأله را با فرزندش در میان گذاشت تا شاید به صورت سنتی حسنه در میان مردم باقی بماند.
8 - لزوم مشورت و نظرخواهی با نوجوانان، درباره مسائل مربوط به ایشان و نیز شخصیت دادن به آنان و احترام به نظرات آنها
أنّی أذبحک فانظر ماذا تری
9 - اعلام رضایت و تسلیم اسماعیل(ع)، در مقابل فرمان قربانی شدن
قال یـأبت افعل ما تؤمر
10 - ذبح فرزند (اسماعیل) برای ابراهیم(ع)، یک مأموریت الهی بود.
أنّی أذبحک ... قال یـأبت افعل ما تؤمر
11 - مأموریت ابراهیم(ع)، به ذبح فرزندش از راه خواب بود.
یـبنیّ إنّی أری فی المنام أنّی أذبحک ... قال یـأبت افعل ما تؤمر
12 - تسلیم و انقیاد کامل ابراهیم(ع) و فرزندش اسماعیل(ع)، در برابر فرمان خداوند
أنّی أذبحک فانظر ماذا تری قال یـأبت افعل ما تؤمر
13 - خواب، از راه های ارتباط پیامبران با مصدر وحی (خداوند)
إنّی أری فی المنام أنّی أذبحک ... افعل ما تؤمر
14 - حجت بودن رؤیای پیامبران در تکالیف الهی
إنّی أری فی المنام أنّی أذبحک ... قال یـأبت افعل ما تؤمر
15 - اسماعیل، مأموریت پدرش در رؤیا را مبنی بر ذبح کردن وی درک کرد.
إنّی أری فی المنام أنّی أذبحک ... قال یـأبت افعل ما تؤمر
برداشت یاد شده با توجه به این نکته است که حضرت ابراهیم(ع) تنها خواب خود را برای اسماعیل نقل کرد و از مأمور بودن خود سخنی به میان نیاورد; ولی اسماعیل(ع) این خواب را مأموریت الهی تلقی کرد و به پدر گفت: پدرجان مأموریت خود را انجام بده.
16 - وعده شکیبایی اسماعیل(ع) به پدرش (ابراهیم(ع)) به هنگام انجام مأموریت ذبح
یـأبت افعل ما تؤمر ستجدنی إن شاء اللّه من الصـبرین
17 - ذبح شدن به دست پدر، امری بس سخت و شایسته صبر و شکیبایی در نظر اسماعیل
یـأبت افعل ما تؤمر ستجدنی إن شاء اللّه من الصـبرین
18 - اسماعیل(ع) صبر و شکیبایی خود را در قربانی شدن به دست پدر، منوط به مشیت خدا دانست.
یـأبت افعل ما تؤمر ستجدنی إن شاء اللّه من الصـبرین
19 - بدون کمک و عنایت خداوند، صبر و شکیبایی در برابر آزمایش های بزرگ همچون کشته شدن در راه خداوند، ممکن نیست.
إنّی أری فی المنام أنّی أذبحک ... قال یـأبت افعل ما تؤمر ستجدنی إن شاء اللّه من الصـبرین
مسأله ذبح اسماعیل(ع) ـ چنان که در آیه بعد به صراحت آمده است ـ یک آزمایش الهی بود. براین اساس، مشروط کردن موفقیت این آزمایش به مشیت و عنایت خداوند (ستجدنی إن شاء اللّه من الصابرین)، گویای برداشت یاد شده است.
20 - دلداری اسماعیل(ع) به پدرش (ابراهیم(ع)) در ارتباط با دستور قربانی کردن او
یـأبت افعل ما تؤمر ستجدنی إن شاء اللّه من الصـبرین
اشاره اسماعیل(ع) به صبر و شکیبایی خویش در ارتباط با قربانی شدنش، می تواند به منظور دلداری به پدر خود (ابراهیم(ع)) باشد.
21 - اظهار علاقه و محبت ابراهیم(ع) نسبت به فرزندش (اسماعیل) و احترام و اظهار تعلق اسماعیل(ع) نسبت به پدر
یـبنیّ إنّی أری فی المنام ... یـأبت افعل ما تؤمر
برداشت یاد شده از تعبیر «یابنیّ» (پسرک من) و «یا أبت» (پدر من) به دست می آید.
22 - اجرای فرمان های خداوند و سربلندی در آزمایش های الهی، نیازمند صبر و شکیبایی است.
قال یـأبت افعل ما تؤمر ستجدنی إن شاء اللّه من الصـبرین
23 - صبر و شکیبایی، از ویژگی های صالحان
ربّ هب لی من الصـلحین ... ستجدنی إن شاء اللّه من الصـبرین
برداشت یاد شده از آن جا است که حضرت ابراهیم(ع)، از خداوند خواستار فرزندی صالح شد و خداوند به او، اسماعیل(ع) را عنایت کرد و این فرزند، خود را از صابران خواند.
24 - صبر و شکیبایی اسماعیل(ع) در داستان ذبح شدنش به دست پدر، نشانه حلم و بردباری او است.
فبشّرنـه بغلـم حلیم ... یـأبت افعل ما تؤمر ستجدنی إن شاء اللّه من الصـبرین
از ارتباط میان وصف شدن اسماعیل(ع) به حلم و بردباری از سوی خداوند و مسأله شناساندن خود به عنوان فردی صابر و شکیبا، می توان برداشت یاد شده را به دست آورد.
25 - صبر و شکیبایی در دوران نوجوانی، امری بس ارزشمند و سرنوشت ساز برای نوجوانان
فبشّرنـه بغلـم حلیم ... ستجدنی إن شاء اللّه من الصـبرین
26 - صبر، صفتی بس ارزشمند و صابران، دارای جایگاهی رفیع در پیشگاه خداوند
ستجدنی إن شاء اللّه من الصـبرین
این سخن اسماعیل(ع) که: «مرا از زمره صابران خواهی یافت» گویای ارزش والای صبر و رفعت مقام صابران است; زیرا او ـ که از بزرگان و پیامبر زادگان است ـ خود را در زمره صابران یافته است.
27 - «علی بن موسی عن أبیه عن جدّه عن آبائه عن علی(ع) قال: رؤیا الأنبیاء وحی;(1)
امام رضا(ع) ... روایت می کند که امام علی(ع) فرمود: رؤیای پیامبران وحی می باشد».
ابراهیم(ع)
احترام به ابراهیم(ع) 21; انقیاد ابراهیم(ع) 12; تکلیف ابراهیم(ع) 10، 11، 15; دلداری به ابراهیم(ع) 20; رؤیای ابراهیم(ع) 3، 5، 11، 15; فضایل ابراهیم(ع) 12; قصه ابراهیم(ع) 1، 2، 4، 5، 6، 9، 11، 16; محبت ابراهیم(ع) به اسماعیل(ع) 21; مشاوره ابراهیم(ع) با اسماعیل(ع) 5; نقل رؤیای ابراهیم(ع) 4; یاور ابراهیم(ع) 2
اسماعیل(ع)
ادراک اسماعیل(ع) 15; امتحان اسماعیل(ع) 6; انقیاد اسماعیل(ع) 12; بینش اسماعیل(ع) 18; تلاش اسماعیل(ع) 1; دلداریهای اسماعیل(ع) 20; ذبح اسماعیل(ع) 3، 5، 6، 9، 10، 11، 15، 16، 24; رضایت اسماعیل(ع) 9; صبر اسماعیل(ع) 16، 24; فضایل اسماعیل(ع) 12; قصه اسماعیل(ع) 1، 2، 5، 6، 9; قصه ذبح اسماعیل(ع) 20; منشأ صبر اسماعیل(ع) 18; نشانه های حلم اسماعیل(ع) 24; نقش اسماعیل(ع) 2; نوجوانی اسماعیل(ع) 1; وعده های اسماعیل(ع) 16
امتحان
امتحان با شهادت 19; صبر در امتحان 19، 22
انبیا
حجیت رؤیای انبیا 14; حقیقت رؤیای انبیا 27; زمینه تکلیف انبیا 14; نقش رؤیای انبیا 13
تکلیف
صبر در عمل به تکلیف 22
خدا
آثار امدادهای خدا 19; آثار لطف خدا 19; آثار مشیت خدا 18; امتحانهای خدا 6، 22; اوامر خدا 10، 12
روانشناسی
روانشناسی تربیتی 8
روایت 27
سرنوشت
عوامل مؤثر در سرنوشت 25
صابران
فضایل صابران 26
صالحان
صبر صالحان 23; ویژگیهای صالحان 23
صبر
آثار صبر 25; ارزش صبر 25، 26; منشأ صبر 19
فرزند
سختی ذبح فرزند 17
مشاوره
ارزش مشاوره 7
نوجوانان
احترام به نوجوانان 8; اهمیت مشاوره با نوجوانان 8; حفظ شخصیت نوجوانان 8; روش برخورد با نوجوانان 8
نوجوانی
صبر در نوجوانی 25
وحی
اقسام وحی 13، 27
پی نوشت ها :
1. أمالی شیخ طوسی، ج 1، ص 348; تفسیر برهان، ج 4، ص 32، ح 10.