تفسیر آیات قرآن کریم – سوره ملک – آیه 2– کتاب تفسیر راهنما – تألیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

الَّذی خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَیَاةَ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا وَهُوَ الْعَزیزُ الْغَفُورُ

همان که مرگ و زندگی را پدید آورد تا شما را امتحان کند که کدامتان نیکوکارترید; و او است عزّتمند و آمرزگار.

 

1 - خداوند، تقدیرکننده مرگ و حیات انسان ها

الذی خلق الموت و الحیوة

«خلق» در اصل به معنای «تقدیر» است (قاموس المحیط و مفردات راغب) و در آیه 60 سوره «واقعه» به همین معنا به کار رفته است «نحن قدّرنا بینکم الموت و ما نحن بمسبوقین».

 

2 - تقدیر مرگ و حیات برای بشر، جلوه فرمانروایی و قدرت مطلق و بی پایان خداوند است.

بیده الملک و هو علی کلّ شیء قدیر . الذی خلق الموت و الحیوة

برداشت یاد شده، با توجه به این نکته است که جمله «الذی خلق الموت...»، درصدد توضیح و تبیین آثار و جلوه های ملک و قدرت خداوند است.

 

3 - آزمایش شدن همه انسان ها، از سوی خداوند

لیبلوکم

 

4 - تقدیر مرگ و حیات، برای آزمودن انسان ها است.

الذی خلق الموت و الحیوة لیبلوکم

 

5 - زندگی دنیایی، ناپایدار است.

الذی خلق الموت و الحیوة

 

6 - خداوند انسان ها را برای تکامل یافتن و داشتن دستاوردی بهتر می آزماید.

لیبلوکم أیّکم أحسن عملاً

 

7 - دنیا، عرصه آزمایش انسان ها و آخرت، جایگاه پاداش و جایزه است.

لیبلوکم أیّکم أحسن عملاً

روشن است که برای هر آزمایش و مسابقه ای، پاداش و جایزه ای مقرر شده است و چون آزمایش و مسابقه بشر در تمام دوران حیات دنیوی است; بنابراین پاداش و جایزه او نیز باید در ظرف حیات دیگری مقرر شده باشد و این حقیقت در بینش الهی، در آخرت محقق خواهد شد. گفتنی است اگر مقصود از «حیات» در این آیه حیات اخروی باشد; مؤید دیگری برای اثبات مطلب یاد شده است.

 

8 - دنیا، بستر مناسب برای رشد و تعالی و انجام کار خیر

لیبلوکم أیّکم أحسن عملاً

 

9 - دنیا برای انسان، گذرگاه و مقدمه برای زندگی دیگر (حیات اخروی) است; نه مقصد و مقصود او.

الذی خلق الموت و الحیوة لیبلوکم أیّکم أحسن عملاً

 

10 - تکامل و تعالی و داشتن دستاوردی بهتر، فلسفه و هدف آغازین خلقت بشر و برخوردار شدن از جزا و پاداش اخروی (بهشت برین)، فلسفه و هدف نهایی آفرینش او است.

لیبلوکم أیّکم أحسن عملاً

به مقتضای جمله «لیبلوکم أیّکم أحسن عملاً»، هدف از خلقت انسان و تقدیر مرگ و حیات برای وی، تکامل و داشتن دستاوردی بهتر در دنیا است; ولی چون پاداش و جایزه اصلی آن را در جهان آخرت دریافت می کند، بنابراین می توان گفت: تکامل، هدف مرحله اولی خلقت بشر و بهشت برین، هدف مرحله نهایی آفرینش او است.

 

11 - خلقت انسان، هدفمند و جهت دار است.

خلق الموت و الحیوة لیبلوکم أیّکم أحسن عملاً

 

12 - نقش سازنده ایمان به معاد و روز جزا، در تکامل انسان و تصحیح رفتار وی

خلق الموت و الحیوة لیبلوکم أیّکم أحسن عملاً

برداشت یاد شده، از آن جا است که خداوند، پیش از بیان تکامل انسان ها و داشتن دستاورد خوب ـ به عنوان فلسفه خلقت انسان ـ به حیات اخروی و معاد انسان ها پرداخته است; زیرا بدون برپایی قیامت و پاداش آن روز، انگیزه نیرومندی جهت انجام کار خیر و بهترین رفتارها، برای آدمیان وجود نخواهد داشت.

 

13 - آگاهی بشر از فلسفه و هدف زندگی خویش، امری مهم و برخوردار از جایگاهی ویژه در جهان بینی الهی ـ اسلامی

لیبلوکم أیّکم أحسن عملاً

یادکرد فلسفه و هدف خلقت انسان در آغاز سوره و قرار گرفتن آن در سلسله مباحث مربوط به خدا و جهان، بیانگر اهمیت و جایگاه ویژه این موضوع در میان موضوعات قرآنی و دینی است.

 

14 - تشویق و ترغیب خداوند به تلاش، برای بهتر شدن، تکامل یافتن و بسنده نکردن به وضعیت موجود

لیبلوکم أیّکم أحسن عملاً

 

15 - یاد مرگ، عاملی نیرومند در انگیزش و برانگیختن انسان ها، به سوی کمال جویی و کردار نیک

الذی خلق الموت و الحیوة لیبلوکم أیّکم أحسن عملاً

ذکر مرگ انسان ها در موضوع فلسفه خلقت آنان ـ که تلاش برای تکامل و بهتر شدن است ـ و نیز تقدیم آن بر حیات آدمیان، می تواند اشاره به نکته یاد شده باشد.

 

16 - تلاش برای تکامل و بهتر شدن، در راستای هدف و فلسفه خلقت بشر و گناه و کوتاهی او، بیرون از آن است.

لیبلوکم أیّکم أحسن عملاً

جمله «لیبلوکم أیّکم أحسن عملاً» می رساند که هر تلاشی برای تکامل و بهتر شدن، در جهت هدف خلقت بشر است. بنابراین، هر گناه و کوتاهی ای که از بشر سر زند، خارج از دایره هدف خلقت است.

 

17 - اهتمام اسلام به کیفیت عمل و رفتار آدمی; نه به کمیت آن

لیبلوکم أیّکم أحسن عملاً

مطلب یاد شده از تعبیر «أحسن عملاً»به دست می آید.

 

18 - خوبی ها و نیکی ها، دارای درجات گوناگون و نیک کرداران و خوبان، دارای مراتب مختلف

لیبلوکم أیّکم أحسن عملاً

 

19 - خداوند، عزیز (پیروز شکست ناپذیر) و غفور (آمرزنده) است.

و هو العزیز الغفور

 

20 - عزت و اقتدار خداوند، توأم با رحمت و لطف او است.

و هو العزیز الغفور

برداشت یاد شده، مبتنی بر این نکته است که «غفور» صفت برای عزیز باشد.

 

21 - «عن أبی عبداللّه(ع) فی قول اللّه عزّوجلّ: «لیبلوکم أیّکم أحسن عملاً» قال: لیس یعنی أکثر عملاً، و لـکن أصوبکم عملاً و إنّما الإصابة خشیةُ اللّه و النیّةُ الصادقة و الحَسَنَة...;(1)

از امام صادق(ع) درباره سخن خداوند عزّوجلّ: «لیبلوکم أیّکم أحسن عملاً» روایت شده که فرمود: مقصود [از أحسن عملا] «أکثر عملاً» (بیشتر از نظر عمل) نیست; بلکه مقصود، آن است که به صواب نزدیک تر باشد و صائب بودن عمل، آن است که در آن خشیت خدا و نیّت درست و نیکو باشد...».

 

22 - «قال أبوقَتادة: سألتُ النبیّ(ص) عن قوله تعالی: «أیّکم أحسن عملاً» ما عنی به؟ فقال: یقول: أیّکم أحسن عقلاً...;(2)

ابوقتاده گوید: از پیامبر(ص) درباره سخن خداوند متعال: «أیّکم أحسن عملاً» سؤال کردم که مقصود خداوند چیست؟ فرمود: مراد این است که کدام یک از شما، از نظر عقل نیکوتر است...».

 

23 - «عن الرّضا(ع): ...و أمّا قوله: «لیبلوکم أیّکم أحسن عملاً» فإنّه عزّوجلّ خلق خلقه لیبلوهم بتکلیف طاعته و عبادته، لا علی سبیل الإمتحان و التجربة لأنّه لم یزل علیماً بکلّ شیء...;(3)

از امام رضا(ع) روایت شده است: ... اما سخن خداوند: (لیبلوکم أیّکم أحسن عملاً) پس خداوند عزّوجلّ مخلوقاتش را آفرید تا آنان را بهوسیله تکلیف نمودن به طاعت و عبادت خود، آزمایش کند; ولی این آزمودن، برای تجربه اندوزی و آگاهی یافتن نبود; زیرا خداوند همیشه به تمام اشیا عالم بوده است... .»

آخرت

نقش آخرت 7

احسان

مراتب احسان 18

اسماوصفات

عزیز 19; غفور 19

امتحان

امتحان با تکلیف 23; امتحان با حیات 4; امتحان با مرگ 4; محل امتحان 7

انسان

امتحان انسان ها 3، 23; پاداش اخروی انسان 10; فلسفه خلقت انسان 10، 16، 23; هدفداری خلقت انسان ها 11

انگیزش

عوامل انگیزش 15

ایمان

آثار ایمان 12; ایمان به خدا 12

بهشت

پاداش بهشت 10

پاداش

محل پاداش 7

تکامل

تشویق به تکامل 14; زمینه تکامل 6، 8، 10، 12، 15، 16

جهان بینی

جهان بینی توحیدی 13

خدا

امتحانهای خدا 3، 4; تشویقهای خدا 14; رحمت خدا20; فلسفه امتحانهای خدا 6، 23; لطف خدا 20; مقدرات خدا 1، 2; نشانه های حاکمیت خدا 2; نشانه های قدرت خدا 2; وسعت قدرت خدا 2; ویژگیهای اقتدار خدا 20; ویژگیهای عزت خدا 20

دنیا

نقش دنیا 7، 8، 9

ذکر

آثار ذکر مرگ 15

روایت 21، 22، 23

زندگی

تقدیر زندگی 2; زمینه زندگی اخروی 9; فلسفه زندگی 4، 13; منشأ زندگی 1; ناپایداری زندگی دنیوی 5

صالحان

مراتب صالحان 18

عقل

اهمیت عقل 22

علم

نقش علم 13

عمل

اهمیت عمل 17; بهترین عمل 21; زمینه تصحیح عمل12

عمل صالح

زمینه عمل صالح 8، 15; مراتب عمل صالح 18

گناه

زمینه گناه 16

محسنان

مراد از محسنان 21

مرگ

تقدیر مرگ 2; فلسفه مرگ 4; منشأ مرگ 1

پی نوشت ها :

1. کافی، ج 2، ص 16، ح 4; تفسیر برهان، ج 4، ص 359، ح 2.

2. مجمع البیان، ج 10، ص 484; نورالثقلین، ج 5، ص 380، ح 12.

3. احتجاج طبرسی، ج 2، ص 195; نورالثقلین، ج 5، ص 380، ح 14.