تفسیر آیات قرآن کریم – سوره حج – آیه18- کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یَسْجُدُ لَهُ مَن فِی السَّمَاوَاتِ وَمَن فِی الْأَرْضِ وَالشَّمْسُ وَالْقَمَرُ وَالنُّجُومُ وَالْجِبَالُ وَالشَّجَرُ وَالدَّوَابُّ وَکَثِیرٌ مِّنَ النَّاس وَکَثِیرٌ حَقَّ عَلَیْهِ الْعَذَابُ وَمَن یُهِنِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِن مُّکْرِمٍ إِنَّ اللَّهَ یَفْعَلُ مَا یَشَاء

 

 

آیا ندیده ای که هر که در آسمان ها و هر که در زمین است و خورشید و ماه و ستارگان و کوه ها و درختان و جنبدگان و بسیاری از مردم برای او سجده می کنند؟ و بر بسیاری هم عذاب ثابت شده است. و کسی که خدا خوارش کند برای او گرامی دارنده ای نیست; بی شک خدا هر چه بخواهد انجام می دهد.

 

1 - سجده (خضوع و انقیاد) اهل آسمان و زمین و نیز خورشید، ماه، ستارگان، کوه ها، درختان و جنبندگان برای خدا

ألم تر أنّ اللّه یسجد له من فی السمـوت و من فی الأرض ... و الشجر و الدّوابّ

«سجود» (مصدر «یسجد») به معنای اظهار خضوع و انقیاد است.

 

2 - جهان آفرینش، دارای آسمان های متعدد است.

ألم تر أنّ اللّه یسجد له من فی السمـوت

 

3 - تمامی پدیده های جهان آفرینش، موجوداتی اند شعورمند.

ألم تر أنّ اللّه یسجد له من فی السمـوت

به کارگیری لفظ «من» برای همه پدیده های موجود در آسمان ها و زمین ـ با توجه به این که این کلمه غالباً در ذوی العقول به کار می رود ـ می تواند اشعار به مطلب فوق داشته باشد.

 

4 - توحید ربوبی و انقیاد در برابر خدا، ملاک داوری خداوند میان انسان ها در قیامت

إنّ اللّه یفصل بینهم یوم القیـمة ... ألم تر أنّ اللّه یسجد له من فی السمـوت و من فی الأرض

ارتباط این آیه با آیه پیشین، این معنا را می رساند که ملاک ارزیابی خداوند در داوری میان فرقه های گوناگون مردم در قیامت، اصل «توحید ربوبی و خضوع و انقیاد در برابر او» خواهد بود.

 

5 - توجه به انقیاد و کرنش تمامی پدیده های جهان در برابر خداوند، مقتضی گرویدن به خدای واحد و روی گرداندن از شرک و دیگر پرستی است.

إنّ الذین ءامنوا و الذین هادوا ... ألم تر أنّ اللّه یسجد له من فی السمـوت و من فی الأرض

 

6 - سجود و خضوع تمامی پدیده های جهان در برابر خدا، امری قابل درک برای انسان ها

ألم تر أنّ اللّه یسجد له من فی السمـوت و من فی الأرض

همزه در «ألم تر» برای استفهام توبیخی است: «رؤیت» (مصدر «تری») به معنای دانستن و به اصطلاح از افعال قلوب است; یعنی، «آیا ندانستی که...». توبیخ خداوند بیانگر مطلب یاد شده است; چه این که سجود و خضوع موجودات اگر قابل درک نبود، خداوند انسان ها را توبیخ نمی کرد.

 

7 - برخلاف همه پدیده های جهان هستی، مردم دو دسته اند: بسیاری از آنان معتقد به توحید ربوبی و اهل خضوع و انقیاد در برابر خدا و بسیاری دیگر منکر توحید ربوبی و دیگر پرست هستند.

ألم تر أنّ اللّه یسجد ... و کثیر من الناس و کثیر حقّ علیه العذاب

جمله «حقّ علیه العذاب» کنایه از شرک و دیگرپرستی و روی گردانی از خضوع در برابر خدا است.

 

8 - شرک، گناهی است نابخشودنی که اهل آن مستحق عذاب الهی اند.

و کثیر حقّ علیه العذاب

 

9 - شرک و بت پرستی، حرکتی است مخالف جریان طبیعی نظام هستی.

أنّ اللّه یسجد له من فی السمـوت و من فی الأرض ... و کثیر حقّ علیه

 

10 - کرامت انسانی، در گرو گرایش به توحید ربوبی و سجود و انقیاد در برابر خدا

و کثیر حقّ علیه العذاب و من یهن اللّه فما له من مکرم

 

11 - در بینش الهی، شرک پیشگان مردمانی پست و فاقد هر گونه کرامت انسانی اند.

و کثیر حقّ علیه العذاب و من یهن اللّه فما له من مکرم

 

12 - حرمت نهادن و گرامی داشتن مشرکان، حرام است.

و من یهن اللّه فما له من مکرم

جمله «فما له من مکرم» می تواند انشا در قالب خبر باشد; یعنی، هیچ کس حق ندارد به کسی که مورد اهانت خدا قرار گرفته، حرمت نهد و او را گرامی بدارد.

 

13 - قدرت نامتناهی خداوند، در اجرای مشیت و خواسته های خویش

إنّ اللّه یفعل ما یشاء

 

14 - عذاب الهی، عذابی است خوار کننده.

و کثیر حقّ علیه العذاب و من یهن اللّه فما له من مکرم

 

15 - شرک پیشگان، در قیامت گرفتار عذاب خوار کننده الهی و محروم از هر کرامت بخش و گرامی دارنده ای خواهند بود.

و الذین أشرکوا ان اللّه یفصل بینهم یوم القیـمة... و کثیر حقّ علیه العذاب و من یهن اللّه فما له من مکرم

آسمان

انقیاد موجودات آسمان ها 1; تعدد آسمان 2; سجده موجودات آسمان ها 1

آفرینش

شعور آفرینش 3

احترام

محرومیت از احترام 15

احکام 12

انسان

عوامل تکریم انسان 10

انقیاد

آثار انقیاد 10; انقیاد در برابر خدا 4

ایمان

آثار ایمان به توحید ربوبی 10; ایمان به توحید ربوبی 4; زمینه ایمان به توحید 5

بت پرستی

انحراف بت پرستی 9; حقیقت بت پرستی 9

جنبندگان

انقیاد جنبندگان 1; سجده جنبندگان 1

خدا

آثار سجده بر خدا 10; مشیت خدا 13; ملاک قضاوت اخروی خدا 4; وسعت قدرت خدا 13; ویژگیهای عذابهای خدا 14

خورشید

انقیاد خورشید 1; سجده خورشید 1

درختان

انقیاد درختان 1; سجده درختان 1

ذکر

آثار ذکر انقیاد موجودات 5

ستارگان

انقیاد ستارگان 1; سجده ستارگان 1

سجده

آثار سجده 1؛سجده بر خدا 1

شرک

انحراف شرک 9; حقیقت شرک 9; زمینه اعراض از شرک 5; گناه شرک 8

عذاب

اهل عذاب 8، 15; عذاب ذلت بار 14

قضاوت

ملاک قضاوت در قیامت 4

کوهها

انقیاد کوهها 1; سجده کوهها 1

گروههای اجتماعی 7

گناه

گناه نابخشودنی 8

ماه

انقیاد ماه 1; سجده ماه 1

محرمات 12

مشرکان 7

احترام به مشرکان 12; بی ارزشی مشرکان 11؛ رذالت مشرکان 11; عذاب اخروی مشرکان  15; عذاب مشرکان  8; محرومیت اخروی مشرکان  15

موجودات

انقیاد موجودات 1; درک انقیاد موجودات 6; درک سجده موجودات 6; سجده موجودات 1; شعور موجودات 3

موحدان 7