تفسیر آیات قرآن کریم – سوره الفجر– آیه 16– کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

وَأَمَّا إِذَا مَا ابْتَلَاهُ فَقَدَرَ عَلَیْهِ رِزْقَهُ فَیَقُولُ رَبِّی أَهَانَنِ

و زمانی که امتحانش کند و رزقش را بر او تنگ گرداند، می گوید: پروردگارم مرا خوار کرده است.

 

1 - آزمایش های الهی، گوناگون است.

 

إذا ما ابتلیه ... و أمّا إذا ما ابتلیه

 

2 - خداوند با فشارهای اقتصادی و کاهش درآمدها، انسان را می آزماید.

 

ابتلیه فقدر علیه رزقه

«قَدَر» با «ضَیَّق» (تنگ گرفت)، به یک معنا است.(مصباح)

 

3 - رزق انسان به دست خداوند است و کاهش و افزایش گاه گاه آن، دارای نظام و اهدافی خاص است.

 

ابتلیه ربّه فأکرمه ... ابتلیه فقدر علیه رزقه

 

4 - آزمایش انسان با فقر و تنگدستی، در راستای تربیت او و جلوه ربوبیت خداوند است.

 

ابتلیه فقدر علیه رزقه

ضمیر فاعلی در «إبتلاه»، به «ربّه» در آیه قبل برمی گردد.

 

5 - انسان ها، تنگدستی و کاهش روزی را، اهانتی از جانب خداوند قلمداد کرده، اظهار شکوه می کنند.

 

و أما إذا ... فقدر علیه رزقه فیقول ربّی أهـنن

«اهانة» از ریشه «هَوان» (ذلّت و حقارت) به معنای استهزا و استخفاف است. (مصباح)

 

6 - تهی دستی، حتی برای مؤمنان، زمینه ساز بدگمانی به خداوند و لب گشودن به اعتراض و گلایه از او است.

 

فیقول ربّی أهـنن

 

7 - غفلت از آزمایش بودن فقر، زمینه ساز پیدایش تحلیل های نادرست درباره عوامل آن

 

و أمّا إذا ما ابتلیه ... فیقول ربّی أهـنن

 

8 - تهی دستی، نشانه تحقیر شدن از سوی خداوند نیست.

 

و أمّا إذا ... قدر علیه رزقه فیقول ربّی أهـنن

در آیه قبل، پیش از جمله «نعّمه»، خداوند با جمله «أکرمه» بر گفته «ربّی أکرمن» صحّه گذاشته است; ولی در این آیه پیش از «قدر علیه رزقه» نفرمود: «أهانه» و در نتیجه گفته «ربّی أهانن» را مردود شمرده است. این نکته به ضمیمه لحن ملامت بار آیه شریفه ـ که گوینده «ربّی أهانن» را نکوهش کرده ـ بیانگر برداشت یاد شده است.

 

9 - لزوم خاموش ماندن از گفتار غلط، درباره رفتار خداوند با انسان ها و پرهیز از ارائه تحلیل های نادرست از فقر

 

فیقول ربّی أهـنن

 

10 - رفاه و فقر، دو کمین گاه خداوند برای مراقبت از رفتار انسان ها است.

 

إنّ ربّک لبالمرصاد . فأمّا الإنسـن إذا ... نعّمه ... قدر علیه رزقه

 

11 - طبیعت انسان، رفاه دوست و فقرگریز است.

 

فأمّا الإنسـن ... أکرمن ...أهـنن

 

12 - آزمایش با نعمت، سخت تر از امتحان با فقر است.*

 

نعّمه ... فقدر علیه رزقه

تقدیم امتحان با نعمت بر آزمایش با فقر، ممکن است بیانگر اهمیت آن باشد.

 

13 - «[قال الرضا(ع)] ... قول اللّه عزّوجلّ «و أمّا إذا ما ابتلاه ربّه فقدر علیه رزقه» أی ضیق علیه رزقه;(1)

 

[امام رضا(ع)] درباره سخن خداوند عزّوجلّ «...فقدر علیه رزقه» فرمود: یعنی روزیش را بر او تنگ سازد».

امتحان

ابزار امتحان 2، 4; امتحان با فقر 2، 4، 7، 12; امتحان با نعمت 12; سخت ترین امتحان 12

انسان

رفاه طلبی انسان 11; طبع انسان 11; فقرگریزی انسان 11

تحلیل

اعراض از تحلیل غلط درباره فقر 9; زمینه تحلیل غلط 7

تربیت

زمینه تربیت 4

خدا

اجتناب از تحلیل غلط درباره خدا 9; امتحانهای خدا 2; تنوع امتحانهای خدا 1; زمینه سوءظن به خدا6; زمینه گلایه از خدا 6; سوءظن به خدا 5; گلایه از خدا 5; مراتب امتحانهای خدا 12; نشانه سرزنشهای خدا 8; نشانه های ربوبیت خدا 4; نشانه های مراقبت خدا 10; نقش خدا 3

رفاه

نقش رفاه 10

روایت 13

روزی

قانونمندی روزی 3; کمبود روزی 13; منشأ روزی 3

غفلت

غفلت از امتحان 7

فقر

آثار فقر 6، 8; فلسفه فقر 2; نقش فقر 10

فقرا

بینش فقرا 5; گلایه فقرا 5

پی نوشت ها :

1. عیون اخبارالرضا، ج 1، ص 193، ح 1، ب 14.