تفسیر آیات قرآن کریم – سوره الفجر– آیه 15– کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

فَأَمَّا الْإِنسَانُ إِذَا مَا ابْتَلَاهُ رَبُّهُ فَأَکْرَمَهُ وَنَعَّمَهُ فَیَقُولُ رَبِّی أَکْرَمَنِ

[خداوند انسان را به خیر و شرّ آزمایش می کند]; امّا انسان وقتی که پروردگارش امتحانش کند و به او کَرَم نماید و در رفاه قرارش دهد می گوید: پروردگارم مرا گرامی داشته است.

 

1 - خداوند، انسان ها را امتحان می کند.

 

فأمّا الإنسـن إذا ما ابتلیه ربّه

حرف «ال» در «الإنسان» برای جنس و بیانگر این است که آیه شریفه درباره نوع انسان ها است. «إبتلاء» به معنای اختبار و امتحان است. (قاموس)

 

2 - امتحان بندگان، جلوه ربوبیت خداوند و در راستای تدبیر امور آنان است.

 

ربّه

 

3 - خداوند، با بهره مند ساختن آبرومندانه مردم از مادیات و رساندن آنها به نعمت و رفاه، آنان را آزمایش می کند.

 

ابتلیه ربّه فأکرمه و نعّمه

«اکرام» این است که بدون تحقیر به کسی نفعی رسانده شود و یا به کسی عطای شرافتمندانه ای داده شود(مفردات راغب). فعل «أکرمه» به معنای «او را با عظمت و بی عیب شمرد» نیز آمده و فعل «نعّمه»; یعنی، او را رفاهمند ساخت (قاموس). حرف فاء در «فأکرمه»، برای تفصیل مجمل به کار رفته و نوع امتحان را بیان می کند.

 

4 - آزمایش های متعدد خداوند از انسان ها، کمین های او برای مراقبت رفتار آنان است.

 

إنّ ربّک لبالمرصاد . فأمّا الإنسـن إذا ما ابتلیه ربّه

حرف «فاء» در «فأمّا الإنسان»، این آیه را به آیه قبل مرتبط ساخته و ابتلا را مصداق آن قرار داده است.

 

5 - نعمت های ارزانی شده به انسان ها، اکرام خداوند و احسان او است.

 

فأکرمه و نعّمه

جمله «نعّمه» ـ به قرینه سیاق آیه ـ بیان جمله قبل و عطف آن، برای تفسیر اکرام است.

 

6 - انسان ها، هنگام برخورداری از نعمت و رفاه، خود را نزد خداوند، عزّت مند و با کرامت می پندارند.

 

فأمّا الإنسـن إذا ... نعّمه فیقول ربّی أکرمن

اکرام در فعل های «أکرمه» و «أکرمن»، به یک معنا نیست; زیرا لحن آیه شریفه گوینده «ربّی أکرمن» را نکوهش کرده; با آن که اکرام را در «أکرمه» پذیرفته است. بنابراین در «أکرمه» مراد «رساندن نفع بدون خواری و ذلت» است ـ که در «مفردات راغب» از معانی اکرام شمرده شده ـ و در «أکرمن» مقصود «با عظمت شمردن و بی عیب دانستن» است که در «قاموس» آمده است.

 

7 - عجب و خودپسندی، خطری در کمین ثروت مندان; حتی کسانی که نعمت ها را وابسته به خداوند دیده و به ربوبیت او ایمان دارند.

 

ربّی أکرمن

واژه «ربّی»، نشانگر مؤمن بودن گوینده آن به ربوبیت خداوند است. بنابراین گرچه «الإنسان» مطلق است; ولی سخن درباره خداپرستان است.

 

8 - غفلت از آزمایش بودن نعمت ها، مایه خطا در تحلیل عوامل پیشرفت های اقتصادی

 

ابتلیه ربّه ... فیقول ربّی أکرمن

 

9 - برخورداری از نعمت و رفاه، نشانه شرافت مندی در پیشگاه خداوند نیست.

 

و نعّمه فیقول ربّی أکرمن

 

10 - خودپسندی و احساس شرافت مندی بر اثر ثروت، حالتی نکوهیده و ناشایست است.

 

فیقول ربّی أکرمن

 

11 - لزوم دقّت در گفتار و پرهیز از ارائه تحلیل های نادرست

 

فیقول

امتحان

ابزار امتحان 3; امتحان با رفاه 3; امتحان با نعمت 3، 8

انسان

امتحان انسان ها 1، 2، 3; انسان ها هنگام رفاه 6; انسان ها هنگام نعمت 6; زمینه تدبیر امور انسان ها 2; صفات انسان 6; عجب انسان ها 6; مراقبت از عمل انسان ها 4

بینش

بینش باطل 10

تحلیل

اجتناب از تحلیل غلط 11

تکبر

آثار تکبر 10

ثروت

نقش ثروت 10

ثروتمندان

خطر تکبر ثروتمندان 7; خطر عجب ثروتمندان 7

خدا

احترام خدا 5; احسان خدا 5; امتحانهای خدا 1، 3; تعدد امتحانهای خدا 4; فلسفه امتحانهای خدا 4; مراقبت خدا 4; نشانه های ربوبیت خدا 2; نعمتهای خدا 5

خطا

زمینه خطا 8

رفاه طلبی

آثار رفاه طلبی 9

سخن

دقت در سخن 11

عزت

ادعای عزت 6; نشانه های عزت 9

عمل

عمل ناپسند 10

غفلت

غفلت از امتحانهای خدا 8

کرامت

ادعای کرامت 6

مؤمنان

خطر تکبر مؤمنان 7; خطر عجب مؤمنان 7

نعمت

آثار نعمت 9