تفسیر آیات قرآن کریم – سوره الاعلی– آیه 7– کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

إِلَّا مَا شَاء اللَّهُ إِنَّهُ یَعْلَمُ الْجَهْرَ وَمَا یَخْفَی

مگر آنچه را که خدا بخواهد، همانا او آشکار و آنچه را مخفی می شود می داند.

1 - عارض شدن فراموشی آیات قرآن بر پیامبر(ص)، تنها در صورتی امکان پذیر است که خداوند بخواهد.

فلاتنسی . إلاّ ما شاء اللّه

2 - حاکمیت مشیت خداوند، بر توانمندی های همه انسان ها حتی پیامبر(ص)

فلاتنسی . إلاّ ما شاء اللّه

مفاد استثنا در «إلاّ ماشاء اللّه» الزاماً این نیست که خداوند برای پیامبر(ص) فراموشی آیات را اراده خواهد کرد; بلکه می توان گفت: این استثنا را فرموده است تا این نکته را بفهماند که مصونیت پیامبر(ص) از فراموشی; همواره معلّق بر خواست خداوند است و آن حضرت از خود استقلالی ندارد.

3 - اراده و مشیّت الهی، نافذ و تخلف ناپذیر است.

إلاّ ما شاء اللّه

4 - هیچ یک از وعده های خداوند، او را بر کاری مجبور نساخته و مشیت او را مقهور خود نمی سازد.

فلاتنسی . إلاّ ما شاء اللّه

جمله «فلاتنسی» وعده خداوند به پیامبر(ص) است که قرآن از خاطر او محو نخواهد شد و استثنای «إلاّ ما شاء اللّه» ـ در صورتی که مراد استثنای حقیقی نباشد ـ بیانگر این نکته است که حتی پس از این وعده نیز اختیار، از خداوند سلب نمی شود و مشیت او هم چنان حاکم است.

5 - امکان تعلّق مشیت الهی بر آگاه نساختن پیامبر(ص)، از برخی معارف و یا محو آن از حافظه آن حضرت(ص)

سنقرئک فلاتنسی . إلاّ ما شاء اللّه

استثنا، ممکن است به «سنقرئک» نیز مربوط باشد و می تواند تنها به «فلاتنسی» ارتباط داشته باشد. برداشت یاد شده ناظر به احتمال نخست است.

6 - بقا و زوال علوم اعطایی خداوند به بشر، حتی دریافت وحی به وسیله پیامبر(ص)، منوط به مشیت خدا است.

سنقرئک فلاتنسی . إلاّ ما شاء اللّه

7 - خداوند، به تمام آنچه آشکار است و یا همواره مستور می ماند، آگاه است.

إنّه یعلم الجهر و ما یخفی

فعل مضارع در «مایخفی» ـ به قرینه آن با کلمه «الجهر» ـ دلالت بر تجدد و استمرار خفا دارد و می رساند که مراد از «مایخفی»، چیزهایی است که مخفی شدن اقتضای طبیعت آن باشد.

8 - قرائت کامل قرآن بر پیامبر(ص) و بقای آن در حافظه آن حضرت، نویدی متکی بر علم خداوند

سنقرئک فلاتنسی ... إنّه یعلم الجهر و ما یخفی

9 - آگاهی خداوند از آشکار و نهان، پشتوانه نفوذ مشیت خداوند در پیدایش و زوال آموخته های انسان

سنقرئک فلاتنسی . إلاّ ما شاء اللّه إنّه یعلم الجهر و ما یخفی

10 - مشیت های خداوند، گزاف و ناپسند نبوده و متکی به علم همه جانبه او است.

إلاّ ما شاء اللّه إنّه یعلم الجهر و ما یخفی

11 - علم خداوند به آشکار و نهان، توجیه کننده مشیت او درباره محو یا ابقای معارف در ذهن پیامبر(ص)

فلاتنسی . إلاّ ما شاء اللّه إنّه یعلم الجهر و ما یخفی

جمله «إنّه یعلم...»، تعلیل برای «شاء اللّه» و بیانگر این است که اگر خداوند برای پیامبر(ص)، نسیان آیه ای را بخواهد و آن را از صفحه خاطر آن حضرت محو سازد; دلیلی عالمانه داشته و بر پایه علم مطلق خود به هر نهان و آشکار، چنین اراده ای کرده است.

انسان

حاکم انسان ها 2; منشأ زوال علم انسان 9; منشأ علم انسان9

خدا

آثار علم خدا 8; آثار مشیت خدا 9; اختیارات خدا 4; اهمیت مشیت خدا 6; حاکمیت مشیت خدا 2; حتمیت اراده خدا 3; حتمیت مشیت خدا 3، 4; حقانیت مشیت خدا 10; علم غیب خدا 7، 9، 11; مشیت خدا 1; مشیت خدا به محمد(ص) 11; منشأ مشیت خدا 10; نقش مشیت خدا 5; وسعت علم خدا 7، 10; وعده های خدا 4

علوم

منشأ بقای علوم 6; منشأ زوال علوم 6

محمد(ص)

تلاوت قرآن بر محمد(ص) 8; محدوده علم محمد(ص) 11; محمد(ص) و فراموشی 1، 5; منشأ علم محمد(ص) 8، 11