پیش از ظهر پنجشنبه 13 دی‌ماه 97، همایش «تقنین در جمهوری اسلامی» با نگاه به عملکرد آیت‌الله هاشمی رفسنجانی در مجلس شورای اسلامی و مجمع تشخیص مصلحت نظام در محل تالار اجتماعات دانشگاه مفید قم برگزار شد.
این همایش که با همکاری انجمن اندیشه و قلم و دانشگاه مفید قم برگزار شد، بستر بروز مسائل اخیر در خصوص جایگاه مجلس و مجمع تشخیص مصلحت شد و علی مطهری و حسین مهرپور از یک سو و مجید انصاری ازسوی دیگر به ارائه دیدگاه خود پرداختند.
پدر تقنین جمهوری اسلامی
آغازگر همایش سخنان فرزند ارشد مرحوم آیت‌الله هاشمی رفسنجانی بود که با اشاره به نقش برجسته پدرش در عرصه‌های مختلف نظام و به ویژه بحث قانونگذاری در کشور، گفت: آیت‌الله هاشمی رفسنجانی(ره) را می‌توان پدر تقنین در جمهوری اسلامی دانست.
به گفته محسن هاشمی رفسنجانی، تقنین زیربنای ساختار حاکمیتی است و در مراتب دینی هم تقنین نقشی اصلی دارد و خط مشی‌ها را مشخص کرده و باید زمینه‌های حکمرانی خوب را در هر ساختار سیاسی و حاکمیتی ایجاد کند. اما جای تاسف است که در کشورمان قوانین را خیلی خوب می‌نویسیم اما در مرحله اجرا آنها را خوب انجام نمی‌دهیم.
محسن هاشمی در ادامه سخنان خود با تاکید بر این که احتیاج است بسیاری از قوانین کشور ما بازبینی شود، گفت: هر قانونی محدودیتی برای مردم ایجاد می‌کند و بعضی قوانین هم می‌توانند باعث فساد شوند و بنابراین کشور بعد از طی چند دوره نیاز به بررسی مجدد قوانین خود دارد. برای حکمرانی خوب نباید قوانین زیاد باشد بلکه باید قوانین خوب، به خوبی اجرا شود، آیت‌الله هاشمی(ره) نسبت به زیاد بودن قوانین احساس نگرانی میکردند و بعدها دولت و مجلس در این موضوع وارد شدند تا برخی قوانین در کار مردم و کشور، ایجاد اختلال نکند.
رئیس شورای شهر تهران گفت: موضوع دیگر، تزاحم در مسائل قانونی است که در نتیجه آن، مجمع تشخیص مصلحت نظام برای حل اختلاف بین شورای نگهبان و مجلس شورای اسلامی تشکیل شد. آیت‌الله هاشمی رفسنجانی(ره) در چهار دوره حضور در مجمع تشخیص مصلحت نظام، کاری کردند که مجمع به عنوان نهادی که معضل‌های نظام را حل میکرد مطرح شد.
حضور هاشمی در هر نهادی، سنگینی آن را افزایش می‌داد
در این همایش نایب رئیس دوم مجلس شورای اسلامی با انتقاد از ورود نهادهای مختلف به بحث قانونگذاری در کشور گفت: در قانون اساسی، تنها نهاد قانون‌گذاری مجلس شورای اسلامی تعریف شده است، اما ما در عمل، شوراهایی مثل شورای عالی انقلاب فرهنگی و... هم قانون‌گذاری می‌کنند؛ گاهی هم مجمع تشخیص مصلحت نظام وارد روند قانونگذاری می‌شود و این‌ها همه خلاف قانون اساسی است.
علی مطهری گفت می‌توانیم مرحوم آیت‌الله هاشمی رفسنجانی را موسس قانون‌گذاری در جمهوری اسلامی معرفی کنیم و افزود: حضور ایشان در هر نهادی، سنگینی آن نهاد را افزایش میداد؛ مثلا زمانی که ایشان ریاست مجلس بودند، وزانت مجلس بیشتر بود؛ همچنین زمانی که ایشان ریاست جمهوری و ریاست مجمع تشخیص مصلحت نظام را عهده‌دار بودند، آن جایگاه‌ها هم وزن خاصی داشت.
وی گفت ساختار نظام جمهوری اسلامی ساختار خوبی است و مهم اجرای درست این ساختار است. شورای عالی انقلاب فرهنگی شاید شورای لازمی باشد، اما این که وارد بحث قانونگذاری شود، خلاف قانون اساسی است. همینطور شورای عالی فضای مجازی که گرچه حضورش لازم است، اما گاهی در بحث فضای مجازی قانونگذاری میکند که خلاف قانون اساسی است و قطعا باید این روند اصلاح شود. ورود مجمع تشخیص مصلحت نظام به روند قانونگذاری هم خلاف قانون اساسی است و در اصل 112 قانون اساسی، وظایف مجمع مشخص شده که غیر از مسئله مشورت دادن به رهبری و حل معضلات کشور، مسئله داوری میان مجلس و شورای نگهبان است.
نائب رئیس مجلس شورای اسلامی با اشاره به بحث نظارت مجمع تشخیص مصلحت نظام بر سیاست‌های کلی نظام، گفت: نمی‌شود این را پذیرفت که سیاست‌های کلی نظام که ابلاغی ازسوی مقام رهبری است، بخشی از قانون اساسی است، چرا که مردم وقتی به قانون اساسی رای دادند، بحث سیاست‌های کلی مطرح نبود؛ و اصولا برخی از این سیاست‌های کلی، متناقض با هم است و برخی هم اصلا سیاست نیست بلکه قانونگذاری است.
وی گفت: مجمع تشخیص مصلحت نظام می‌تواند نظرات خود را در زمان بررسی طرح و لایحه‌ای در مجلس، ارسال کند و بگوید در این جاها مغایر با سیاست‌های کلی است و آن کمیسیون مربوطه هم بحث میکند، اما الان حالت دیگری پیدا شده و وقتی مجلس قانونی تصویب می‌کند، می‌گویند بر خلاف سیاست‌های کلی نظام است و این یعنی ما چیزی اضافه بر شرع و قانون اساسی اضافه کردیم و آن سیاست‌های کلی است.
مطهری تاکید کرد: طبق قانون اساسی، مجمع تشخیص مصلحت نظام، در موارد اختلاف، باید یکی از دو نظر مجلس شورای اسلامی و یا شورای نگهبان را بپذیرد و حقی برای دخل و تصرف و اصلاح آن ندارد، و اگر هم توسط مجمع دخل و تصرفی در بحث قانونگذاری صورت گیرد، خلاف قانون اساسی است.
علی مطهری در ادامه سخنان خود، با اشاره به روابط شهید مطهری و مرحوم آیت‌الله هاشمی رفسنجانی گفت: تفسیر صحیح و عملی از ولایت فقیه، کار بزرگی بود که مرحوم آیت‌الله هاشمی رفسنجانی در زندگی خود آن را انجام دادند.
مجید انصاری: چه بسا نیازمند مجلس دوم باشیم
عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام، در این همایش گفت: درمنظومه فکری امام خمینی(ره) اگرچه مردم رکن اصلی هستند و مجلس شورای اسلامی رکن قانون‌گذاری است و مجلس باید در راس امور باشد، اما در راس امور بودن مجلس الزاماتی دارد که مهمترین آن عملکرد خود مجلس است.
حجت‌الاسلام مجید انصاری، در همایش تقنین در جمهوری اسلامی با اشاره به پیگیری دغدغه‌های امام خمینی(ره) توسط مرحوم آیت‌الله هاشمی رفسنجانی، گفت: یکی از اقدامات امام راحل در همین راستا این بود که بعد از تجربه چندین ساله در امر تقنین کشور، به این نتیجه رسیدند که اصرار به احکام اولیه آن هم از زاویه تنگ فقه حوزه که قبل از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، کمتر به میدان عمل و آزمون رسیده بود، بن بستی در اداره کشور را پدید می‌آورد و بالطبع داوری‌های منفی جامعه، درباره قابلیت اسلام برای اداره جامعه ایجاد شده است؛ در نهایت با پیگیری‌هایی که آیت‌الله هاشمی(ره) کردند، تلاش کردند تا راهی را برای رهایی از این بن بست‌ها بیابند.
انصاری با اشاره به شرایطی که منجر به تشکیل مجمع تشخیص مصلحت نظام شد، گفت: در ابتدا مصوبات مجلس شورای اسلامی به شورای نگهبان می‌رفت و شورای نگهبان هم بسیاری از قوانین را رد میکرد؛ تا این که صحبت شد که راهکاری باید برای این موضوع اندیشیده شود. امام راحل در پاسخ نامه بزرگان اعلام کردند که اگر ما متوقف شویم در پوسته‌های گذشته و انعطاف لازم را درباره احکام اسلام نشان ندهیم، اسلام، حوزه، روحانیت، نظام و ولایت فقیه، متهم به ناکارآمدی خواهند شد.
وی اضافه کرد: به رسمیت شناختن مجمع تشخیص مصلحت نظام، حرکت در مسیر بن بست شکنی‌های قانونی بود و اصولا یک حلقه مفقوده درنظام قانون‌گذاری کشور وجود داشت که با تشکیل مجمع این مشکل حل شد.
انصاری گفت: مرحوم آیت‌الله هاشمی رفسنجانی راباید موسس مجمع تشخیص مصلحت نظام نام نهاد؛ چون پیگیری‌های ایشان در بحث بن بست‌های قانونی، منجر به تشکیل این مجمع شد که از ابتدا هم ریاست آن را بر عهده داشتند وبا تمام ظرفیت‌هایی که داشتند توانستند مجمع را در جایگاه شایسته‌ای تثبیت کنند.
عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام گفت 37 عنوان سیاست کلی در طول ریاست آیت‌الله هاشمی رفسنجانی(رض) در مجمع تشخیص مصلحت نظام تصویب شده که در مسائل مختلف راهگشاست، همچنین در حوزه حل اختلاف بین شورای نگهبان و مجلس شورای اسلامی در دوره ریاست ایشان در مجمع، 200 مورد وجود داشت که 40 مورد نظر شورای نگهبان و در بقیه موارد، نظر مجلس تصویب شد.
وی با اشاره به مباحث مطرح شده در بخش‌هایی از جامعه تحت این عنوان که مجمع تشخیص مصلحت نظام به مجلس سنا در ایران و به شورای نگهبان دوم تبدیل شده است، گفت: طبق قانون اساسی، آیین نامه مجمع تشخیص مصلحت نظام را خود مجمع تصویب می‌کند؛ نکته دیگر این است که درسال 84، مقام معظم رهبری، اختیار خودشان را دربحث نظارت بر سیاست‌های کلی نظام، به مجمع واگذار کردند که البته این از وظایف ذاتی مجمع نیست، ولی به هر دلیل در دوره احمدی نژاد اعتنایی به این سیاست‌ها نمی‌شد.
انصاری با اشاره به ویژگی‌های مرحوم آیت‌الله هاشمی در مدیریت مجمع تشخیص مصلحت نظام، گفت: ایشان بنابر شاخص‌های مدیریتی وجودشان، مشورت در موضوعات تخصصی، اعتماد به نظرات کارشناسان دستگاه‌های مختلف، صبر و حوصله بسیار زیاد، شجاعت، آزاداندیشی و حریت در بیان، داشتن اراده خیر، میانه روی و اعتدال را همواره مورد توجه داشتند؛ ایشان در حقیقت ملبس به لباس اعتدال و حسن تدبیر بودند، به گونه‌ای که در دوره طولانی ریاست مجمع، به جز یک جلسه، تمامی جلسات روال عادی خود را طی کرد؛ درحالی که ترکیب مجمع، یک ترکیب متفاوت بود.
این فعال سیاسی گفت: مجمع تشخیص مصلحت نظام اگر امروز هم در جایگاه شایسته خودش قراردارد، ناشی ازهمین مدیریتی است که مرحوم آیت‌الله هاشمی داشتند؛ و اصولا ایشان نقش بزرگی در بحث تقنینی کشور داشتند؛ بعد از فوت ایشان هم فرصتی پیش نیامد که از وجود مرحوم آیت‌الله شاهرودی بهره‌مند شویم، چون از ابتدا ایشان درگیر بیماری بودند.
وی با بیان این که مجمع تشخیص مصلحت نظام بعنوان یک حلقه مکمل در نظام تقنینی کشور از یک سو و سیاست‌گذاری نظام ازسوی دیگر نقش آفرینی می‌کند، گفت: نظام قانون‌گذاری ایران اگر روزی بخواهد آسیب شناسی شود، چه بسا نیازمند تاسیس مجلس دوم باشیم.
وی در ادامه سخنان خود گفت با کمال تاسف شاهد هجمه شدید برای تضعیف انقلاب و شخصیت امام خمینی(ره) ازسوی بیگانگان هستیم. در همین راستا تخریب چهره‌های شاخص انقلاب همچون آیت‌الله هاشمی(ره) هم دیده می‌شود؛ متاسفانه در حوزه علمیه هم جلوه‌هایی از این کارها دیده می‌شود؛ اگرچه ساحت مرجعیت و علما مبرای از این مسائل است. آیت‌الله هاشمی رفسنجانی(ره) خودشان فرزند حوزه بوده اند، و باید در همین حوزه علمیه، اقدامات و خدمات ایشان به انقلاب و اسلام و ایران، در مدارس علمیه و برای طلاب تدریس شود؛ حوزه علمیه باید مثل مطهری‌ها، بهشتی‌ها، هاشمی‌ها و حتی امام خمینی‌ها را تحویل جامعه دهد. نمی‌دانم در حوزه علمیه، واحد درسی هست که مفاخر حوزه را همچون شهید مدرس، به طلاب معرفی کند یا نه، اما این موضوع باید مورد توجه باشد.
مهرپور: امام(ره) اجازه قانونگذاری مجمع تشخیص مصلحت نظام را بعدها برداشتند
سخنران آخر این همایش دکتر حسین مهرپور، حقوقدان سابق شورای نگهبان بود. او با بیان این که مرحوم آیت‌الله هاشمی همواره با مباحث قانون‌گذاری در کشور مرتبط بودند، گفت: یکی از مسائلی که مرحوم آیت‌الله هاشمی پیگیری می‌کردند این بود که قوانین مورد نیاز و احتیاج جامعه وضع و تصویب شود، بعد از انقلاب، سیلی از قوانین فقهی با عنوان قانون مجازات اسلامی وارد مجلس و به عنوان قانون تصویب شد؛ نهادهای نظام هم پشتیبان و حامی اجرای این قوانین بودند درحالی که برخی از این قوانین زمینه اجرا و پذیرش نداشت.
مهرپور با بیان اینکه امام خمینی(ره) اختیار فوق‌العاده در تصویب برخی قوانین به مجمع تشخیص مصلحت نظام دادند، گفت: امام راحل وقتی دستور بازنگری قانون اساسی را دادند، تاکید فرمودند که مجمع تشخیص، قوه‌ای در عرض قوای دیگر نیست. امام راحل، اجازه‌ای را که به مجمع تشخیص مصلحت نظام دادند قبل از تغییر قانون اساسی بود و این اجازه را بعدا برداشتند ولی عملا مجمع در همان موقع هم قانون‌گذاری می‌کرد گرچه وظیفه قانون‌گذاری بر عهده مجلس است.
عضو سابق شورای نگهبان با تاکید بر این که امروز ما در بحث قانون‌گذاری مشکلات زیادی داریم که گره آن در دست حوزه است، گفت: حوزه باید با دید جدید، جامع‌نگر و منطبق بر زمان و مکان، از لحاظ فقهی وارد کار شود، زیرا تا این مسئله حل نشود مجلس شورای اسلامی و مجمع تشخیص مصلحت نظام هم نخواهند توانست راهگشا باشند.
مهر پور در پایان گفت: این یک تفکر انحرافی است که فقه اسلامی عاجز و ناتوان از اداره کشور است، اما متاسفانه این تفکر درحال ترویج است و لذا حوزه علمیه باید اقدامی را در این زمینه انجام دهد.