پدر تقنین در جمهوری اسلامی
محسن هاشمی رفسنجانی (رئیس شورای اسلامی شهر تهران)
بسم الله الرحمن الرحیم. با سلام و احترام خدمت حضار محترم و با گرامیداشت یاد امام راحل(ره) و شهدا، لازم می‌دانم در دانشگاه مفید، یادی از حضرت آیت‌الله موسوی اردبیلی داشته باشم که این مجموعه آموزشی و تحقیقی با تلاش ایشان به نتیجه رسید. شما بزرگواران می‌دانید ایشان برای انقلابی ماندن حوزه زحمت زیادی کشیدند و چه خدماتی در قوه قضاییه به عنوان دادستان کل کشور در کنار شهید بهشتی داشتند. بعد از آن هم به منصب قوه قضاییه هم پرداختند و پس از آن به قم برگشتند و به مرجعیت رسیدند. آیت‌الله موسوی اردبیلی به گردن همه ما حق دارند. حضور بنده در شهر علم و اجتهاد و حرم اهل بیت غنیمت است؛ از این جهت از انجمن اندیشه و قلم تشکر ویژه دارم که چنین فرصتی را برای بنده فراهم کرد.
این همایش را در حالی برگزار می‌کنیم که در آستانه چهلمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی قرار داریم؛ مقطعی که بلوغ نظام اسلامی ما محسوب می‌شود و البته به دومین سالگرد درگذشت حضرت آیت‌الله هاشمی رفسنجانی هم نزدیک هستیم و هفته آینده انشاءالله در تهران مراسمی در اجلاس سران با حضور ریاست محترم جمهوری و سخنرانان ارزنده جناب آقای ناطق، جناب آقای زنگنه و دیگر فرهیختگان کشور خواهیم داشت و یاد این بزرگوار را گرامی می‌داریم. چند روز گذشته رحلت حضرت آیت‌الله سیدمحمود هاشمی شاهرودی را داشتیم که با حضور طولانی خود در شورای نگهبان و مدت کوتاهی که در مجمع تشخیص مصلحت نظام بودند، منشأ خدمات تقنینی برای جمهوری اسلامی بودند و خوب است که یاد ایشان را هم گرامی بداریم.
بحث اصلی همایش ما، «تقنین در نظام جمهوری اسلامی» است. همان‌طور که می‌دانید تقنین زیربنای هر ساختار سیاسی و حاکمیتی است و حتی در مراتب دینی هم می‌شود گفت احکام شرعی و دینی، نوعی تقنین محسوب می‌شود. تقنین، سیاست‌های کلی و چارچوب‌های اصلی و خط مشی‌ها را مشخص می‌کند و بعد از آن آیین‌نامه‌هایی نوشته می‌شود که زمینه اجرای آن قوانین را بهتر فراهم کند.
اصولا باید زمینه‌های حکمرانی خوب را در هر ساختار سیاستی و حاکمیتی ایجاد کرد. هرچند که بزرگان انقلاب اسلامی و حضرت امام خمینی از همان ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی، نسبت به تقنین توجه ویژه داشتند، اما همچنان در نظام جمهوری اسلامی در عرصه قانونگذاری با ضعف‌های جدی مواجه هستیم؛ از سویی تعداد قوانین‌مان زیاد است و از سوی دیگر، متأسفانه قوانین را خوب می‌نویسیم ولی درست اجرا نمی‌کنیم. بعضا قوانین غیرقابل اجرا را هم تغییر نمی‌دهیم و این پابرجایی مشکلاتی را ایجاد می‌کند.
در بحث تقنین آیت‌الله هاشمی رفسنجانی از همان ابتدای پیروزی انقلاب حضور جدی داشتند و همان‌طور که مستحضرید، ایشان قبل از پیروزی انقلاب با دستور و حکم رهبر انقلاب به عنوان عضو شورای انقلاب انتخاب شدند و در کنار شهیدان بهشتی، باهنر، مطهری و مرحوم موسوی اردبیلی شورای انقلاب را تشکیل دادند. البته دیگران هم بعدا اضافه شدند و شورای انقلاب تا زمان تشکیل مجلس شورای اسلامی، به وظایف تقنینی خود عمل کرد. با تشکیل مجلس شورای اسلامی، ایشان سه دوره مسئولیت و ریاست مجلس شورای اسلامی را برعهده داشتند که امری تقنینی است و بعد از آن هم که مجمع تشخیص مصلحت نظام شکل گرفت و مدت‌ها ریاست مجمع را برعهده داشتند. لذا در مجموع می‌شود گفت آیت‌الله هاشمی رفسنجانی در طول عمر خود حتی در زمانی که مسئولیت ریاست جمهوری و فرماندهی جنگ را برعهده داشتند، در مسائل تقنینی کشور دستی داشتند و ایشان را می‌شود پدر تقنین در جمهوری اسلامی نامید چراکه در این مقاطع به دلیل نیاز جمهوری اسلامی، تعداد قوانینی که به تصویب رسید زیاد است و می‌شود گفت یکی از دلایلی که هم‌اکنون بعضا مشکل داریم، ناشی از همین تعداد زیاد قوانین در طول آن سال‌هاست که احتیاج به تنقیح دارد و بازبینی در این زمینه ضرورت دارد. البته به دلیل نوپا بودن نظام جمهوری اسلامی هم راهی جز این نبوده است.
باید دانست هر قانونی محدودیت‌هایی برای مردم ایجاد می‌کند و اصولا اگر درست اجرا نشود، موجب مشکلات می‌شود. بعضا قوانین می‌توانند باعث فساد شوند. اگر قوانین درست نوشته نشوند، در اجرا، کشور دچار محدویت‌ها و موانعی برای کارهای مردم می‌شود لذا برای کارآمدی و حکمرانی خوب لازم است قوانین زیاد نباشد. یادم هست آیت‌الله هاشمی رفسنجانی درباره تعداد بالای قوانین در کشور اظهار نگرانی می‌کردند و لازم می‌دانستند در این امر مواظب باشیم. فکر می‌کنم مجلس شورای اسلامی و بعد دولت در زمینه‌های مختلفی نسبت به تنقیح قوانین اقدام کردند ولی هنوز به نتیجه قطعی نرسیده و لازم است با جدیت بیشتری این کار دنبال شود.
نکته دیگر موضوع تزاحم در قانونگذاری است که باز آیت‌الله هاشمی رفسنجانی در رفع تزاحم در این زمینه، نقش ویژه‌ای داشتند. سه رکن قانونگذاری در کشور ما به ترتیب، مجلس شورای اسلامی، شورای نگهبان و بعد مجمع تشخیص مصلحت نظام هستند. به دلیل مشکلاتی که در تصویب قوانین بین مجلس شورای اسلامی و شورای نگهبان پیش می‌آمد، آیت‌الله هاشمی رفسنجانی نزد امام(ره) رفتند و از ایشان خواستند اگر قانونی در مجلس، بیش از دوسوم رأی را داشت، احتیاج به مصوبه شورای نگهبان نداشته باشد که این امر نتوانست انجام شود چراکه تعداد زیادی از قوانین اصولا دوسوم را به دست نمی‌آوردند و دچار مشکل می‌شدند؛ به همین دلیل مجمع تشخیص مصلحت نظام برای حل اختلاف بین مجلس شورای اسلامی و شورای نگهبان تشکیل شد. البته در دوران حضرت امام این مجمع با تعداد کم و فقط برای این امر تشکیل شد اما در دوران آیت‌الله خامنه‌ای، به مجمع اختیارات بیشتری داده شد و وظایف زیادی بر دوش مجمع گذاردند؛ از جمله تدوین سیاست‌های کلی نظام در عرصه‌های مختلف، بحث نظارت و بعضا مسائل تقنینی که باعث شد مجمع دخالت‌های بیشتری در امر تقنین داشته باشد.
حضرت آیت‌الله هاشمی رفسنجانی در چهار دوره‌ای که در مجمع حضور داشتند، سعی کردند با تلاش و همکاری دبیرخانه، در جهت حل بخش عمده‌ای از مشکلات کشور قدم بردارند. نهاد مجمع به عنوان نهادی که معضل‌های نظام را بررسی کرده و برای آن راه حل ارائه می‌داد، مطرح شد و برخی مشکلات نظام جمهوری اسلامی از این طریق حل شد. ایشان به عنوان یک مجتهد اسلام‌شناس، تجربه زیادی در مدیریت اجرایی کشور کسب کرده بود و توانست تقدم مصلحت را خوب بشناسند و آن را پیگیری کند. امروز از این جهت جای آیت‌الله هاشمی رفسنجانی خالی است.
در ایام بعد از درگذشت آیت‌الله هاشمی، ایشان نام‌های مختلفی در کلام اهل نظر و صاحبان رأی گرفته‌اند؛ برادر عزیزمان جناب آقای سید جواد ورعی، در کتابی از سخنرانی‌ها و مقالاتشان، آیت‌الله را هاشمی «تندیس صبر و استقامت» و یا با صفت «وارسته از ریا و تزویر و یا تملق‌گویی و تملق‌شنوی و فردی مظلوم» می‌خوانند و برادر دوست‌داشتنی ما جناب آقای محمد سروش‌محلاتی در کتاب «آیت درایت» ایشان را به عنوان «نماد عقلانیت و غصه‌دار کارآمدی نظام» خواندند که بسیار مهم است؛ مخصوصا کارآمدی نظام دینی که همه ما به دنبال آن هستیم. همچنین به عنوان «عالمی عملگرا» از ایشان یاد کردند و یک جمله زیبا داشتند به عنوان «مرد آه‌های سرد و اشک‌های گرم» و این بسیار مورد توجه کسانی که کتاب را می‌خوانند قرار گرفته است. همچنین نکته دیگری که مطرح کردند، ایشان را به عنوان کسی که به دنبال رهایی از فقه صعوبت به فقه سهولت بودند، نام بردند؛ فقه سهولت از مواردی است که نیاز جامعه امروز ماست. برادر شجاع‌مان جناب آقای سیدضیاء مرتضوی بعد از سال 88 سخنرانی‌های زیاد و مقالاتی داشتند که در کتابی به نام «فصل خاکستری» منتشر شده است؛ ایشان آیت‌الله هاشمی را «شناسنامه انقلاب» یا «شاخص استوار اعتدال»، «انسانی خودساخته» و «عالم ربانی» مطرح کردند. دوری از افراط و تفریط هم نیاز امروز ماست. جناب آقای مسیح مهاجری که از نزدیک‌ترین مشاوران آیت‌الله بود، در کتاب خود با نام «دیدم که جانم می‌رود» از تعداد زیادی از شخصیت‌های نظام و فرهیختگان جامعه یاد کردند و آیت‌الله هاشمی را به عنوان «کسی که از بُعد اخلاق عملی ایثارگر و ازخودگذشته برای نظام بوده است»، مطرح کردند و اینکه «ایشان سکوت هایی می‌کردند که حیثیت نظام را حفظ کنند» و حتی «حافظ نظام در صحنه‌های بین‌المللی» بودند.
همایش «تقنین در جمهوری اسلامی»
13 دی 1397
دانشگاه مفید قم
منبع: از دفاع تا رفاه