نهضت سدسازی هاشمی
سه سال از درگذشت آیت‌الله هاشمی می‌گذرد؛ اما گویا فاصله صدا و سیما با او همچنان ادامه دارد.
گروه سیاسی روزنامه شرق: چهار روز پیش که رئیس‌جمهور در مراسم افتتاح طرح‌های شهری شهرداری تهران مشغول سخنرانی بود و در بخش‌هایی از سخنانش به خدمات آیت‌الله هاشمی در سدسازی رسید صدا و سیما ترجیح داد این بخش از سخنان او را حذف کند: «در بحث سدسازی مرهون تلاش‌های آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی هستیم که بعد از جنگ بیشترین تلاش‌ها را برای توسعه کشور، از جمله سدها داشت. شما ببینید اگر در خوزستان سد کرخه نبود، سد دز نبود، سدهای کارون نبودند و سد شهید عباسپور نبود، امروز استان خوزستان چه وضعی پیدا می‌کرد؟» موضوعی که علاوه بر واکنش‌های گسترده در شبکه‌های اجتماعی با اعتراض یاسر هاشمی فرزند آیت‌الله نیز مواجه شد که خطاب به رئیس صدا و سیما نوشت: «هاشمی رفسنجانی فقط یک نام نیست که فکر کنید با حذف آن، یادش از تاریخ ایران و ذهن مردم و کارشناسان می‌رود. از انقلاب بگویید و از هاشمی رفسنجانی نگویید. از ۸ سال دفاع مقدس بگویید و از جانشین امام عزیز نگویید. از شهدای گرانقدر بگویید و از عالی‌ترین فرمانده‌شان نگویید.»
اما این فقط صدا و سیما نیست که تلاش می‌کند نامی از آیت‌الله هاشمی (اینبار در سدسازی) به میان نیاید. در این سال‌های خشکسالی بارها و بارها سیاست‌های سدسازی هاشمی با نقد چهره‌های مختلف مواجه بود. موضوع آنقدر بغرنج شده بود که حتی وقتی حسن روحانی، حبیب الله بیطرف را به عنوان وزیر پیشنهادی نیرو در دولت دوازدهم به مجلس معرفی کرد نمایندگان به دلیل سوابق کاری او در سد کارون ۳ و اعتقاد و همدلی‌اش با سیاست‌های سدسازی هاشمی حاضر به حمایت از او نشدند. موضوعی که حالا و در یک ماه گذشته بیشتر از همیشه روی غلط خودش را به رخ می‌کشد. در ماجرای سیل ویرانگری که بیش از ۱۷ استان را درگیر کرده است اهمیت سدسازی‌های دوره هاشمی بیش از هر زمان دیگری مشخص شده است. «نهضت سدسازی» که به ویژه بعد از پایان جنگ تحمیلی با هدف کنترل و مهار آبهای سطحی، آب‌رسانی به مناطق محروم و تأمین آب و برق ، رونق کشاورزی و افزایش تولیدات غیرنفتی به همت آیت‌الله هاشمی پا گرفت به یکی از شاخص‌های توسعه و سازندگی ایران بعد از جنگ بدل شد. اما آیت‌الله هاشمی از چه زمانی و چطور ایده سدسازی را دنبال کرد؟ هدف او از پیگیری ساخت سدهای بزرگ چه بود؟ و چطور در دوران جنگ از این موضوع غافل نشد؟ برای پاسخ به این سوال‌ها باید خاطرات او را مرور کنیم.
سدسازی در دوران جنگ
هاشمی در تمام طول دوران جنگ به پس از آن هم فکر می‌کرد. ایده سدسازی در همان بحبوحه ایام جنگ در او شکل گرفت اما در دوران ریاستجمهوری و بلافاصله بعد از پایان جنگ آن را با سرعت بیشتری پیش برد. آنطور که ۲۱ دی ماه ۹۵ علی آقامحمدی، عضو مجمع تشخیص مصلحت در روزنامه اعتماد روایت کرده است: «یکی از نخستین بحث‌هایی که آیت‌الله هاشمی در دوران جنگ مطرح و پیگیری کرد بحث ساخت سدهای مخزنی بود. ایشان به آقای فروزنده، رئیس وقت قرارگاه خاتم‌الانبیا دستور داد تا تمام مناطقی که امکان ایجاد سدهای مخزنی وجود داشت را بررسی کند.
یک گروه مشاور طراحی برای این امر نیز مستقر شدند تا بعد از پایان جنگ کشور دارای سدهای مخزنی باشد. حتی در بازدیدی که با ایشان از غرب کشور داشتیم ایشان تاکید داشت که نفت یکباره می‌آید و بعد می‌رود و تمام می‌شود اما آب می‌آید و می‌رود به این جهت باید یاد بگیریم از آبهای عبوری استفاده بهینه را بکنیم. ایشان معتقد بود که باید بتوانیم آب را به جریان بیندازیم تا در کشاورزی از آن بهره ببریم. تدبیر ایشان این بود که بتوانیم همزمان با درگیری‌های زمان جنگ موضوع سدسازی را نیز پیش ببریم تا بعد از جنگ مقداری آب مهار کرده داشته باشیم. الان طرح‌های بزرگی که در غرب کشور در این مورد نهایی شده است، به همت آن زمان ایشان انجام و پی‌ریزی شده است.» این روند را می‌توان در خاطرات هاشمی از آن سال‌ها نیز دید.
سدسازی در دوران جنگ حتی به عنوان بخشی از استراتژی مقابله با دشمن نیز محسوب می‌شده است. آنچنانکه در خاطرات هاشمی در سال ۶۰ (دوشنبه ۳ فروردین) آمده، او درباره سد کرخه نوشته بود: «ساعت ۵ صبح با صدای آتشبارهای ضدهوایی ساختمان، بیدار شدم. پس از نماز و صبحانه برای عیادت مجروحان جنگ به بیمارستان شرکت نفت رفتم. از سد در حال احداث روی کرخه بازدید به عمل آوردیم. این سد به پیشنهاد مهندس سبزواری برای انحراف آب به سوی مراکز ارتش عراق، ایجاد می‌شود. می‌گویند، در سرنوشت جنگ اثر مهمی خواهد داشت. مراحل آخر کار بود. می‌خواستند، دریچه بزرگ را نصب کنند. نتوانستیم این مرحله جالب را تماشا کنیم.»
بنا بر خاطرات هاشمی او اولین‌بار ۲۸ مرداد ماه سال ۶۲ از تاسیسات سدی دیدن کرده است: «... از تاسیسات سد لتیان، بازدید به عمل آوردم. اولین‌بار است که از تاسیسات سدی دیدن می‌کنم؛ برایم جالب بود. مهندسان، از وضع کلی سد و توربین و دریچه‌ها و کیفیت کار، توضیحات مفیدی دادند....»
خاطرات هاشمی به خوبی دشواری ساخت سد در شرایط جنگ را نشان می‌دهد. درخاطرات او در ۲۴ فروردین ماه سال ۶۳ که برای بازدید از سد لار رفته بود آمده است: «صبح زود، برای بازدید از سد لار، از خانه بیرون رفتیم. در دانشکده افسری با [آقای حسن غفوریفرد] وزیر نیرو و چند مهندس مربوطه، سوار هلی‌کوپتر شدیم و در محل سد از جزئیات کار بازدید کردیم. پیمانکار ایتالیائی و مشاور انگلیسی خیانت کرده‌اند و آب از زیر سد نشت می‌کند. مهندسان ایرانی، طرحی برای بستن منافذ با تزریق سیمان تهیه نمودهاند و علیه پیمانکار و مشاور هم طرح دعوی کرده‌اند؛ سد خاکیِ عظیمی است. تونل‌ها و نیروگاه‌های زیر سد و تصفیه‌خانه شرق تهران را هم بازدید کردیم. روز پر حرکت و خسته‌کننده، ولی نشاط‌آوری را گذراندیم. مهندسان از اینکه به آنها اعتماد شده و کارهای پیچیده و سطح بالا - که در گذشته فقط به خارجیان داده می‌شده - به آنها واگذار می‌شود، اظهار رضایت میکردند....»
هاشمی به موازات مدیریت جنگ از ایجاد زیرساخت‌های توسعه‌ای غافل نبوده است. مثلا در همان سال ۶۳ (۲۰ مرداد) و درست در بحبوحه جنگ وقتی برای بازدید از ساختمان حزب جمهوری به مشهد می‌رود سری هم به سد طرق می‌زند: «... برای بازدید از سد طرق رفتیم. مشغول بتون‌ریزی بودند. این سد را متخصصان خودمان می‌سازند. فرانسویها، پیمان شکسته و رفتهاند....»
۲۵ مردادماه سال ۶۵ عراق به دو سد دز و شهید عباسپور حمله کرد و خساراتی هم به این دو سد وارد کرد. با این حال کار سد سازی ادامه پیدا کرد. در ۲۵ اسفندماه همان سال بنا بر خاطرات هاشمی پیشنهاد گران کردن آب‌بها در خوزستان برای ساختن سد کرخه مطرح می‌شود.
سال ۶۶ اما گویا سال سدسازی است. هاشمی در فروردین ماه سال ۶۶ در سفر به آذربایجان مصمم است که با ایجاد سد روی رود ارس از آب این رودخانه بیشتر استفاده کند. او در خاطرات ۲۳ فروردین ماه نوشته: «... به طرف پارس‌آباد مغان حرکت کردیم. جائی در کنار رود [ارس] پیاده شدیم و تماشا کردیم. آب زیادی دارد. سپس به اصلان‌دوز رفتیم. آنجا که سدی انحرافی با شرکت روس‌ها زده شده و آب ارس را به سوی اراضی ایران و روسیه منحرف کرده است. گویا هر کشور سهمی حدود هشتاد متر مکعب آب در ثانیه، می‌تواند ببرد و ما اکنون حدود شصت متر مکعب در ثانیه می‌بریم و اراضی دشت مغان را می‌کاریم. آب عظیمی است و پروژه‌ای بزرگ» و ۲۴ فروردین ماه آن سال نیز نوشته است: «از رود ارس استفاده کافی نمی‌شود و از آن، خیلی بیش از اینها باید بهره برد. تصمیم گرفتم اجرای طرح [احداث سد] خداآفرین را که با روس‌ها مشترکیم، پیگیری نمایم.»
اما در سال ۶۶ هم به دستور امام خمینی مقدمات ساخت سد ۱۵ خرداد در قم فراهم می‌شود. در خاطرات هاشمی از این سال (روز ۱۴ اردیبهشت ماه) علاوه بر توضیحاتی درباره این سد اطلاعاتی هم از سدهای ساوه، لار و طالقان وجود دارد: «عصر آقای [ شیخ حسن] صانعی [رئیس بنیاد پانزده خرداد] و [آقای محمدتقی بانکی] وزیر نیرو و مسئولان طرح سد پانزده خرداد آمدند. توضیحات کافی درباره‌این سد - که به دستور امام، به منظور تامین آب شرب شهر قم ساخته می‌شود - دادند. این سد در شرایط فعلی، پس از تکمیل می‌تواند آب ۷۵۰ هزار نفر را بدهد. علاوه بر مشروب‌ساختن اراضی کشاورزی فعلی زیر سد، اگر آب سر شاخه‌های دز را با تونل به این طرف منتقل کنیم، به اندازه کافی برای قم، کاشان و شهرهای دیگر منطقه، آب خواهد بود.
چهارسال دیگر سد کامل می‌شود. درباره سد ساوه هم توضیح دادند که از رومانی‌ها گرفته و به پیمانکار ایرانی داده‌اند و در مورد سد لار گفتند، از نه متر مکعب در ثانیه آبی که از زیر سد نفوذ می‌کند، دو و نیم متر سد شده و تا تابستان، قسمت عمده آن سد می‌شود. توضیحاتی درباره تأمین آب تهران بزرگ از سد طالقان و سرشاخه‌های رود چالوس و آبهای زیرزمینی تهران در آینده دادند.»در سال ۶۷ هاشمی مرتب به بازدید سدهای احداث شده یا در حال احداث می‌رود و از روند نگهداری و ساخت آنها بازدید می‌کند.
چنانکه در خاطرات ۱ اردیبهشت آن سال او نوشته بود: «در مسیر علاوه بر روستاهای فراوان، از شهرهای شهرکرد، داران، خوانسار، گلپایگان و دلیجان گذشتیم. سر راه در چادگان به سد زاینده‌رود رسیدیم. برای تماشای سد و دریاچه آن، توقف کوتاهی کردیم. آقای احمدی و آقای فتوحی از کارکنان سد توضیحاتی دادند. این سد، ۵۸ مگاوات برق می‌دهد و به ادعای آنها ۷۵ متر آب در ثانیه دارد.» ۲۱ خردادماه همان سال هم نوشته بود: «عصر به محل سد دز رفتیم. رئیس سد توضیحات کافی درباره سد داد. از محل کلید خانه‌ها و تونل‌ها و دریاچه و نیروگاه و اتاق فرمان و دریچه‌ها بازدید کامل کردیم. نسبتاً مرتب و منظم بودند. چند بار توسط عراقی‌ها بمباران شده ولی آن را بازسازی کرده‌اند. عمدتاً کلید خانه‌ها و تاسیسات باز بمباران می‌شود. خود سد به آسانی آسیب نمی‌بیند و نیروگاه زیر زمین است.... این سد ۵۲۰ مگاوات برق می‌دهد و معدل آب خروجی، بیش از نیاز مصرف کشاورزی است.»
سوم شهریور همان سال هم او عازم بازدید از سد ۱۵ خرداد می‌شود: «عازم بازدید از سد ۱۵ خرداد شدیم. ساعت هفت و ربع حرکت کردیم و ساعت ده به محل سد نزدیک دلیجان رسیدیم. آقای [حسن] صانعی [رئیس بنیاد ۱۵ خرداد] و مهندس [سیدابوالحسن] خاموشی [سرپرست وزارت نیرو] و جمعی از مهندسان منتظر بودند. توضیحات کلی درباره سد و علل عقب ماندن از برنامه دادند. مشکلات‌شان در کمبود مصالح و تداخل مدیریت است. تونل انحراف آب زده شده و کارگاه تجهیز شده است. در شناخت زمین نقطه سد اشکالاتی وجود دارد. مصاحبه‌ای با تلویزیون کردم و قول حمایت دادم.» هفتم شهریور ماه آن سال هم پیمانکاران سد ۱۵ خرداد به دیدار هاشمی رفته بودند: «عصر گروه پیمانکار سد ۱۵ خرداد از جهاد سازندگی آمدند. درباره کار سد توضیح دادند و مدعی بودند تأخیر مربوط به تأخیر مطالعه و نقشه‌ها است نه کارهای اجرایی. آنها توضیحاتی درباره کارهای عمرانی آب و خاک در خوزستان دادند.»
سدسازی در دوران سازندگی
اگرچه در سال ۶۸ با رحلت امام خمینی این روند تا حدودی با وقفه مواجه شد اما بعد از آن با آغاز ریاستجمهوری هاشمی رفسنجانی دوباره اوج گرفت. ۱۹ بهمن سال ۶۹ هاشمی از تصمیم برای دو برابر کردن ظرفیت سد چاه نیمه‌ها در سیستان و بلوچستان نوشته است: «... کنار سد انحرافی‌آبگیر چاه نیمه‌ها، در کنار رودخانه هیرمند در مرز افغانستان، فرود آمدیم. طرح جالبی است که ژاپنی‌ها اجرا کرده‌اند. این سد، حدود ۷۰۰ میلیون مترمکعب آب اضافی را به نقاط گودتر منتقل و برای مصرف در طول سال ذخیره می‌کند. قرار است ظرفیت آنها را به دوبرابر برسانیم. از فضا چاه نیمه‌ها را دیدیم. با مردم روستاهای مرزیِ کنار سد صحبت کردم؛ از لحاظ آب و برق و راه، خیلی محروم و مستضعف هستند. با هلی‌کوپتر در کنار هیرمند و پریان مشترک که مرز است، پرواز کردیم و در منطقه نادر پیاده شدیم.»
این روند در تمام سال‌های ریاستجمهوری هاشمی ادامه داشت. به‌ویژه که در آن سال‌ها با پایان جنگ مشکل کسری بودجه تا حد زیادی حل شده بود. آیت‌الله هاشمی در مقدمه خاطرات سال ۷۱ خود بهبود شرایط اقتصادی در آن زمان را اینگونه توضیح داده بود: «ما در سال ۱۳۷۱ دیگر کسر بودجه نداشتیم. در این سال ۴۱ درصد از بودجه ۵۴ هزار میلیارد ریالی کشور، بودجه عمرانی بود که چنین حجم بزرگی از ساخت‌وساز در کشور سابقه نداشت. این بودجه بزرگ صرف ساختن کشور شد؛ کارخانه، راه، بندر، مدرسه، مزرعه، سدهای عظیم و نظایر آن در حال ساخت بود. کشور به یک کارگاه بزرگ سازندگی تبدیل شده بود که در هر گوشه آن پروژه‌ای در حال اجرا بود.
در سال ۱۳۷۱ پروژه‌های بزرگی در حال اجرا بود. ساخت کارخانه کاغذ اسکناس، ساخت نیروگاه‌ها، سدها، کارخانه‌های آلومینیوم، سیمان و نظایر آن، توسعه تولید و توزیع گاز و پالایشگاه و پتروشیمی، توسعه صنایع خودروسازی و واگن، توسعه صنایع نظامی و استفاده از صنایع دومنظوره، توسعه سردخانه‌ها و تصفیه‌خانه‌ها، توسعه صنایع کوچک، شهرک‌های صنعتی، مجتمع‌های صنعتی برای روستاها، تقویت صنایع هوایی و دریایی، کشتی‌سازی و همچنین توسعه صنایع نیمه‌هادی و مخابراتی و فضایی، از جمله این پروژه‌ها بود.»
آیت‌الله هاشمی در دی ماه سال ۷۲ و در بازدید از سد گرگان در پاسخ به سوال خبرنگاری درباره اهمیت این سد گفته بود: «این یکی از دوازده طرحی است که الان وزارت نیرو در دست اجرا دارد، شش تا طرح دیگر هم هست که دردست مطالعه است که مجموعا کار بسیار بزرگ و اساسی برای این استان است. این طرح‌ها که اجرا بشود مازندان آب مطمئن برای همه فصول سال دارد. همین سد تاثیرش چهار هزار هکتار را آب مطمئن خواهد داد و برای پرورش ماهی و برنامه‌های توریستی واینها که در جای بسیار باصفایی در جنگل قرار گرفته و اگر برنامه بعدیشان اجرا بشود که بناست لوله‌کشی بکنند این آب را و با روش تحت فشار استفاده بکنند، زمین پیش از این زیر پوشش قرار می‌گیرد. سدهای مشابه در این منطقه خیلی فراوان است که بعضی‌هایش در دست اجرا است و بعضی‌هایش را دارند آماده می‌کنند. من خیال می‌کنم ما یک چند سالی باید همینطور اولویت را به آب بدهیم تا اینکه ثروت بسیار با ارزش کشورمان به این آسانی از دست‌مان خارج نشود.»
او در خاطرات ۵ فروردین ماه سال ۷۵ خود نیز از بیش از ۳۰ سد و بند کوچک در قشم نوشته است: «از کیش به بندرعباس و سپس قشم رفتیم... بازدید... بازدید... بازدید... با خستگی به اقامتگاه برگشتیم. جمعی از همراهان به تهران رفتند و جمعی در کیش ماندند... از آنجا به جزیره قشم پرواز کردیم... به سوی فرودگاه بین‌المللی قشم پرواز کردیم. در مسیر از چند سد خاکی و روستاهای قشم بازدید کردیم. با توضیحات آقای [بهروز] بوشهری، [مدیرعامل منطقه آزاد قشم]، بیش از ۳۰ سد و بند کوچک برای جمع‌آوری آبهای فصلی ساخته‌اند و سالیانه پنج بند دیگر می‌سازند؛ کار باارزشی است و امسال که باران زیادی در حدود ۵۰۰ میلی‌متر آمده، همه بندها پر و جزیره هم سبز و خرم است. اگر چند سالی مثل امسال باران ببارد، وضع جزیره عوض می‌شود.»
هاشمی در ۲۲ آبان ۷۷ در جریان سفر به خوزستان و بازدید از سد مخزنی کرخه در پاسخ به سوال خبرنگاری مبنی بر اینکه روند سدسازی در خوزستان را چگونه ارزیابی می‌کند توضیح داده بود که سدها طبق انتظار پیش می‌روند. او از اهمیت سدسازی‌ها در افزایش درآمدهای غیرنفتی هم گفته بود: «هم سد مارون در بهبهان، همه سد گدارلندر در مسجد سلیمان و هم سد کرخه روند اجرایی خوبی دارند .اصولا سدهای بزرگ جزو طرح‌های مهم کشور هستند که هم برای آب و برق و هم برای کشاورزی و امور زیربنایی بسیار موثر هستند. من با کم شدن منابع اعتبارات دولت نگران بودم که روند اجرایی این طرح‌ها آسیب ببیند.
به همین خاطر آمدم تا از نزدیک ببینم. سد مارون درحال آبگیری نهایی است. سد کارون ۳ از تنگناها عبور کرد و با زمان‌بندی همراه است. سد کرخه هم دارد طبق انتظارات پیش می‌رود و مجریان طرح هم از روند اجرایی آن راضی هستند. اعتبار خوبی هم گرفتند. امیدوارم دولت اهمیت طرح‌ها را بداند. چون با بهره‌برداری از این طرح‌ها دگرگونی قابل توجهی در درآمدهای غیرنفتی به‌وجود می‌آید. کشاورزی ما متحول می‌شود. کار تولید برق ما وارد مرحله جدیدی می‌شود و مهمتر از همه اینکه آبهای ضرر رساننده سودآور می‌شوند. ما انتظار داریم که چهارصد هزار هکتار زمین را در استان خوزستان زیر کشت مطمئن و مفید ببریم.»
هرچه بود تا پایان دوره ریاستجمهوری هاشمی در سال ۷۶ و در طول دوران سازندگی ۲۵ سد از نوع مخزنی، خاکی و سنگریزه‌ای در سراسر کشور روی رودخانه‌های مختلف و در استان‌های کشور ساخته شد که از ظرفیت آنها برای بالا بردن تولید انرژی برق و گسترش سطح زیر کشت محصولات کشاورزی و البته مهار سیلاب‌های ویرانگر استفاده شد.