می‌شود.

اول آنکه پایه و اساس تفکر اسلامی خود را بر تأمل در قرآن قرار داده و پیوسته با آن مأنوس بود، هر چند به منابع دیگر اسلامی نیز توجه کافی داشت. 

دوم آنکه در بررسی مسائل اسلامی، از بینش جامع و فراگیر برخوردار بوده و دین را در قلمرو فقه یا اخلاق و یا کلام، محدود نمی‌دید.

و سوم آنکه رویکردی واقع‌گرایانه داشت و بجای فرو رفتن در مباحث نظری و ذهنی، به تحقیق در امور عینی می‌پرداخت.

اندیشه‌های این روحانی نو‌اندیش و انقلابی صرفاً محصول تفکر در حجره و یا کتابخانه و دست‌آورد دوری از جامعه نیست، بلکه این آراء در متن یک زندگی پر فراز و نشیب و پس از سال‌ها تأمّل شکل گرفت؛ یک روز در کوران مبارزه با رژیم ستم‌شاهی، روز دیگر در آغاز تجربة قانونگذاری در جمهوری اسلامی و روز دیگر در فرماندهی جنگ و یا مدیریت سازندگی کشور و یا راهگشایی برای حل معضلات نظام و رسیدن به مصلحت آن. او نه شخصیت صرفاً عمل‌گرا بود که اصول و بنای اسلامی را نادیده انگارد و نه شخصیت صرفاً ذهن‌گرا بود که از واقعیت زندگی امروز بشر چشم‌پوشی کند و به همین دلیل با دو گروه رهبران دینی و رهبران سیاسی متفاوت بود. هاشمی هر چند ادامه سنت اجتهادی حوزه بود ولی نمی‌خواست مانند سلف صالح، انزوای توصیه‌های دینی را تحمل کند و یا چهره‌ای از تدیّن که در تقابل با تمدّن است، ارائه نماید. بیش از شصت سال فعالیت فکری و جهاد عملی، باب‌های جدیدی از اجتهاد را به روی او گشوده بود و او با سرمایه‌های علمی که از استاد و رهبر خویش حضرت امام خمینی اخذ کرده بود، پیوسته برای حل مشکلات نظام، چاره‌اندیشی داشت.

شخصیت و آراء هاشمی، در هر دوره، گروهی را در مقابل او قرار می‌داد. یک روز مدعیان ولایت، در دوران ستم‌شاهی، مبارزات ضداستعماری او را بر نمی‌تابیدند و روز دیگر مخالفان حماسه دفاع مقدس از او دلگیر بودند. یک روز مدافعان سرمایه‌داری ظالمانه، خطبه‌های عدالت محورش را سوسیالیسم می‌خواندند و روز دیگر افراط‌گرایان انقلابی نما سازش‌کارش می‌دانستند. نه متحجران هرگز با او کنار آمدند و نه افراطیون هرگز دست از عناد با او برداشتند.

تحلیل شخصیت و بررسی آراء هاشمی رفسنجانی علاوه بر اینکه ما را در متن مهم‌ترین درگیری‌‌های فکری ـ سیاسی دورة اخیر کشور قرار می‌دهد، به ما برای وارد شدن به فضای جدیدی از اندیشة اسلامی کمک می‌کند، فضائی که آمیخته از پویایی اجتهاد و پای بندی به اصول و موازین است.

«دفتر تبیین اندیشههای آیت‌الله هاشمی رفسنجانی» که توسط جمعی از فضلای علاقمند به آیت‌الله هاشمی رفسنجانی تشکیل شده است، در نظر دارد ضمن گردآوری و تدوین آثار ایشان، به تبیین و تحلیل اندیشه‌های وی بپردازد و طبیعی است که در پژوهش علمی، نقد منصفانه را نیز لازم می‌شمارد. اینک در اولین سالگرد ارتحال آیت‌الله هاشمی رفسنجانی، در قالب یک همایش علمی به بررسی شخصیت اخلاقی و آراء ایشان در حوزه اخلاق می‌پردازیم و امیدواریم در سال‌های آینده شخصیت این بزرگمرد عصر حاضر را در حوزه‌های اجتماعی، سیاسی، و اقتصادی نیز مورد بررسی قرار دهیم.

آنچه در این مجموعه گرد آمده مقالاتی است که به مناسبت برگزاری همایش «بررسی شخصیت، آراء و اندیشههای اخلاقی آیت الله هاشمی رفسنجانی» از برخی صاحب‌نظران درخواست شده یا در فراخوان همایش دریافت شده است که دو بخش شخصیت و اندیشه اخلاقی آیت الله هاشمی را در بر می‌گیرد. ضمن تشکر از همه کسانی که در این امر ما را یاری کردهاند، امیدواریم این مجموعه و دیگر آثاری که در این باره از سوی «دفتر» منتشر خواهد شد، زمینه پژوهشهای بیشتر در آراء اخلاقی آیت الله هاشمی را فراهم سازد.

​و من الله التوفیق

​مسیح مهاجری