در طول دوران سازندگی، قطار بازسازی کشور با سرعت باورنکردنی پیش می‌رفت. در برنامه اول توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، چهره کشور به‌کلی دگرگون شد که بنا به اذعان ناظران، در همه طول تاریخ ایران بی‌سابقه بود. برنامه دوم، شتاب بیشتری به کارها داد و مردم در سراسر کشور، شاهد کارهای عمرانی و رشد تولید در سایه امنیت و آرامش و روابط عادی بودند. امید به آینده‌ای تابناک در مردم مشهود بود. اتخاذ سیاست اعتدال در همه زمینه‌ها و همگرایی دولت سازندگی با رهبری، ایران را به کانون ثبات و امنیت در منطقه تبدیل کرده و اثرات موفقیت‌های پی‌درپی، در همه زمینه‌ها به‌خوبی در سطح جامعه دیده می‌شد.

به همت مدیریت کشور و پشتیبانی مردم، وضع اقتصادی، سیاسی و فرهنگی کشور، روشن و نویدبخش بود. در سال 1375، درآمدهای پیش‌بینی‌شده در بودجه تحقق پیدا کرد. با اتخاذ سیاست صحیح تکمیل پروژه‌های ارزبر زیربنایی، نظیر پروژه‌های معظم فولاد، مس، آلومینیوم، سرب، روی، در احداث و بهره‌برداری از معادن و تأسیس پالایشگاه‌های نفت و گاز و نیروگاه‌ها، گام‌های بزرگ برداشته شده و بسیاری از صنایع زیربنایی دیگر ازجمله خودکفایی در تولید سیمان، آهن‌آلات و مواد اولیه ساختمانی نزدیک به اتمام بود. با سیاست‌های جدید اقتصادی و ارزی، رشد تورم ناگهانی، به‌فوریت کنترل شد و مسیر حرکت نظام در امر سازندگی، برای مردم و مدیران کاملاً روشن بود. مصلحت کشور ایجاب می‌کرد که ضمن پرهیز از روزمرگی، پایه‌های اقتصاد نظام تقویت شود. سازندگی به یک فرهنگ عمومی در کشور تبدیل شده بود و دولت با شناختی که از آگاهی و وفاداری مردم داشت، گام‌های بزرگی را برای پیشرفت برمی‌داشت و طرح‌های توسعه، دورافتاده‌ترین نقاط ایران اسلامی را تحت پوشش قرار می‌داد.

دولت سازندگی، علاوه بر اداره امور جاری کشور، با پرداخت یارانه‌های مختلف برای رفاه مردم، اجرای طرح‌های بیمه عمومی و رشد سریع بخش آموزش، توانست 22 درصد از بودجه را به عمران و آبادانی و امور زیربنایی کشور اختصاص‌دهد. به لطف وجود مدیران شایسته و کارآمد و سرمایه‌گذاری‌های اساسی انجام‌شده، زمینه‌های لازم برای برداشتن گام‌های بزرگ در مقیاس ملی فراهم شد و فشارهای گوناگون دنیای زورگو علیه ایران، چندان کارساز نبود. مردم ایران در سایه انقلاب و در چارچوب اندیشه‌های امام عظیم‌الشأن (ره) و در سایه احکام و معارف قرآن،‌ در مسیر کمال حرکت می‌کردند و باوجود کارشکنی‌های مختلف داخلی و خارجی، گام‌های سریعی را در جهت توسعه و سازندگی به‌پیش برمی‌داشتند.

از حدود صد میلیارد دلار بودجه سال 1375، بخش مهمی از آن به امور عمرانی اختصاص داشت و دولت سازندگی، نه‌تنها کسری بودجه را به صفر رساند، بلکه با رشد قابل‌توجهی از مازاد بودجه هم برخوردار بود که این امر به‌رغم توطئه‌های فراوان دشمنان، به‌ویژه آمریکا علیه ایران، برای مردم ما بسیار شیرین و ارزشمند بود. دولت سازندگی، مصرانه و صادقانه در پی صلح و ثبات پایدار و همزیستی مسالمت‌آمیز در سراسر جهان بود و عملاً نیز ثابت کرد که ایران بزرگ‌ترین حامی صلح و ثبات در منطقه، به‌ویژه در کشورهای همسایه است. دولت تلاش کرد، در منطقه‌ای که اطراف آن را بحران فراگرفته بود، از طریق تلاش‌های مسالمت‌آمیز و انسان‌دوستانه، صلح و آرامش برقرار کند و نقطه‌ثباتی در منطقه باشد؛ گرچه برخی اقدامات ناهماهنگ با دولت سازندگی، در داخل و خارج از کشور، این تلاش‌های طاقت‌فرسا را گاه بی‌اثر می‌کرد. استقلال رأی مسئولان نظام جمهوری اسلامی ایران در امور سیاسی، اقتصادی و اجتماعی، بزرگ‌ترین دستاورد انقلاب اسلامی ایران بود. توسعه و پیشرفت اقتصادی و اجتماعی کشور، نشأت‌گرفته از استقلال سیاسی کشور بود و به برکت اسلام و پشتوانه مردمی، همه تصمیمات اعم از سیاسی، اقتصادی و اجتماعی با تکیه بر ارزش‌های اسلامی که به آن معتقد است، می‌گرفت.

توفیقات برنامه پنج‌ساله دوم توسعه

در سال 1375، برنامه اول توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، با موفقیت به پایان رسیده و اجرای برنامه پنج‌ساله دوم توسعه آغاز شده بود. برنامه دوم توسعه (۱۳۷۴ ـ ۱۳۷۸) از نظر ساختار و ماهیت، مبتنی بر آزادی اقتصادی و خصوصی‌سازی بود. رشد اقتصادی، اصلی‌ترین هدف برنامه، 1/5 درصد پیش‌بینی‌شده بود. اهداف کلان کیفی برنامه دوم، شامل تحقق عدالت اجتماعی، رشد فضایل بر اساس اخلاق اسلامی، هدایت جوانان و نوجوانان در عرصه‌های ایمان مذهبی، فرهنگ خودی و خلاقیت، افزایش بهره‌وری، تربیت نیروی انسانی موردنیاز، تلاش در جهت کاهش وابستگی اقتصاد به درآمدهای حاصل از نفت و توسعه صادرات غیرنفتی، ایجاد تعادل در بخش‌های اقتصادی - تعاونی، خصوصی و دولتی - رعایت اصول عزت و حکمت و مصلحت کشور در سیاست خارجی، تقویت بُنیه دفاعی کشور و رشد اقتصادی با محوریت کشاورزی بود. همچنین در این برنامه به توسعه منطقه‌ای در قالب طرح‌های جامع منطقه‌ای، ساماندهی روستایی، طرح‌های جامع شهری و هادی روستایی توجه اساسی شد، طوری‌که طرح جامع ۱۸ شهر جدید در اطراف شهرهای بزرگ به تصویب شورای عالی شهرسازی و معماری رسید که نقطه عطفی در اجرای پروژه‌های عمرانی کشور بود.

اما برنامه پنج‌ساله اول که با الهام از سیاست‌های کلی مصوب امام راحل در امر بازسازی و سازندگی، پس از جنگ هشت‌ساله، در دولت سازندگی تنظیم شده و به تصویب مجلس شورای اسلامی رسیده بود، بستر لازم برای رفع موانع و آماده کردن کشور جهت حل مشکلات ناشی از عقب‌ماندگی‌های میراث رژیم پهلوی و دوران آشوب بعد از پیروزی و خرابی‌ها و عقب‌رفتن دوران دفاع مقدس را فراهم کرده بود.

در طول برنامه اول، تولید ناخالص داخلی به قیمت ثابت به‌طور متوسط سالیانه 3/7 درصد افزایش یافت. این میزان رشد با توجه به رکود فعالیت‌های اقتصادی در بسیاری از کشورها و اثر این رکود بر اقتصاد داخلی، نشان می‌دهد که اقتصاد کشور به سمت بهره‌برداری بهینه از منابع داخلی هدایت شده است. در برنامه اول، سرانه تولید ناخالص داخلی به قیمت ثابت که در سال 1367 حدود 197 هزار ریال بود، در پایان سال 1372 به رقم 246 هزار ریال بالغ گردید و به‌این‌ترتیب روند کاهشی درآمد سرانه دگرگون شد و رو به افزایش گذاشت. طی سال‌های برنامه اول، تشکیل سرمایه ثابت ناخالص داخلی سالانه 3/13 درصد، سرانه مصرف خصوصی سالانه 7/7 درصد و مصرف دولتی سالانه 5/5 درصد افزایش یافت. در طول برنامه نسبت تشکیل سرمایه ثابت ناخالص داخلی به تولید ناخالص داخلی، پس از چندین سال کاهش، از روندی افزایشی برخوردار شد و از 4/12 درصد در سال 1367 به 7/16 درصد در پایان برنامه رسید.

کاهش‌کنترل‌های اداری بر فرایندهای تولیدی، اصلاح نظام توزیع و قیمت‌گذاری کالاها و خدمات به سود تولیدکنندگان، اعمال قیمت‌های تضمینی در بخش کشاورزی، افزایش نقش مردم در تولید و فعالیت‌های اقتصادی و بهبود کارایی در استفاده از منابع داخلی از مهم‌ترین مشخصه‌های تغییر در روند تولید و سرمایه‌گذاری در کشور محسوب می‌شود.

بی‌تردید، موج سازنده ایثار و جهاد هشت‌ساله دفاع مقدس و مشعل روشنگر خون شریف شهدا و رنج‌های طولانی جانبازان و همچنین صبوری تحسین‌برانگیز خانواده‌هایشان و به‌خصوص آزادگان غیور و صبور و افتخارآفرین و جاویدالاثرهای مفقود، باعث سلامت جامعه و انگیزه یافتن مسئولان و کارگزاران نظام بود؛ رایحه معطر و آموزنده ایثار، همه را به خدمت خالصانه در جهت اهداف انقلاب و ایثارگران، همراه با طراوت و درخشندگی رهنمودهای امام راحل، مسئولان و مردم را به تلاش بیشتر دعوت می‌کرد.

ثمرات سازندگی

سردار بزرگ سازندگی، در طول هشت سال، توانست علاوه بر جبران خرابی‌های جنگ و اصلاح ساختار معیوب اقتصادی، این همه سازندگی و توسعه و عمران در همه بخش‌های زیربنایی و روبنایی داشته باشد و علیرغم هزار میلیارد دلار خسارت‌های جنگ و مزاحمت‌های استکبار غرب، کشور را تا حدود زیادی از وابستگی نجات دهد. با توجه به استحکام و ثبات پایه‌های نظام جمهوری اسلامی ایران و ابعاد گسترده و چشمگیر سازندگی و پیشرفت‌های گوناگون کشور در تمام زمینه‌ها پس از پیروزی انقلاب اسلامی، کام مردم از ثمرات درخت سازندگی شیرین شد و استقبال گسترده مردم در سفرهای استانی رئیس دولت، نشانه‌ای از این حمایت و رضایت مردمی به شمار می‌رفت.

برای دستاوردهای دوران سازندگی در زمینه‌های اقتصادی و صنعتی، کم‌شدن کسر بودجه و استقراض از بانک مرکزی و پرداختن بخشی از وام‌های گذشته، هدایت نقدینگی‌های مزاحم به‌سوی عمران و سازندگی و خدمات مفید اهمیت داشت که در عمل، آثار مخرب نقدینگی، تبدیل به سرمایه‌هایی در خدمت رفاه و توسعه شد. تبدیل وضع بانک‌ها از ضرردهی به سودآفرینی، از طریق جذب نقدینگی‌های انگلی به سپرده‌گذاری‌ها و سپس مشارکت بانک‌ها در طرح‌های توسعه ملی، رشد تولید ناخالص کشور و تبدیل رشد منفی به رشد مثبت که در عمل بزرگ‌شدن و بالا رفتن اقتصاد و سود سرانه و درنتیجه، بهبود واقعی ضریب جینی را در پی داشت. تجدید فعالیت واحدهای تولیدی که پس از انقلاب و در جنگ، دچار ضعف تولید و یا تعطیلی شده بودند، با تهیه مواد اولیه و قطعات و نوسازی و تأمین سرمایه در گردش، اصلاح درآمدها با بالا رفتن سهم درآمد اقشار ضعیف و کم شدن درآمد دهک بالا که برای اولین بار ضریب جینی به نفع دهک‌های پایین اصلاح شد و روند تقویت قشر متوسط جامعه شتاب گرفت و کالاهای بادوام به خانه‌های فقرا راه یافت که پیش از آن سابقه نداشت.

همچنین رشد بودجه و اعتبارات عمرانی و اصلاح شدن نسبت اعتبارات عمرانی به هزینه جاری، به‌گونه‌ای که سهم عمرانی از 30 درصد اعتبارات بالا رفت و عمل هم شد و درنتیجه باعث رشد میزان اشتغال و اُفت آمار بیکاری گردید؛ نرخ بیکاری که 16 درصد بود، به 9 درصد کاهش یافت. جذب ارزهای سرگردان که در سال‌های جنگ، در دست افراد و خانواده‌ها به‌عنوان سرمایه جمع شده بود و آوردن سرمایه راکد به چرخه فعال اقتصادی تولید و تجارت، جذب ارزهای ایرانیان خارج کشور، با اجازه ورود کالا بدون انتقال ارز که تا آن زمان مقدور نبود و سود مناسبی هم نصیب صاحبان آن‌ها می‌کرد، کم‌کردن قاچاق کالاها در واردات و صادرات از طریق قانونی نمودن تجارت خارجی در آن نوع از کالاها که در زمان جنگ ممنوع بود؛ این کار آثار زیادی در کم شدن جرائم و سودهای حرام داشت و البته بر مالیات‌ها هم اثر مثبت گذاشت. تعدیل برخی از قیمت‌های یارانه‌ای برای رفع محدودیت‌ها و بالابردن درآمد خزانه و جلوگیری از مصرف مُسرفانه و بهترکردن خدمات مثل گاز، برق، آب، گازوییل و مازوت، در عمل رضایت جامعه را فراهم کرد.

آغاز خصوصی‌سازی و کم‌کردن بار دولت و سودآور نمودن سرمایه‌ها بر اساس آیین‌نامه دقیق و حساب شده، با مدیریت شادروان دکتر حسن حبیبی، معاون اول رییس‌جمهور و در نظرگرفتن سهم قانونی کارگران، با واگذاری سهام آن‌ها، باعث رشد تولید شد. صنایع دستی و روستایی، با هدف حفظ و بالندگی روستاها و کم‌کردن موج مهاجرت از روستا و سهم بیشتر در تجارت جهانی صنایع دستی و تقویت اقتصاد خانوارهای روستایی مورد توجه واقع شد. آزادکردن قیمت بسیاری از کالاها که محدودیت‌های زمان جنگ، دیگر مانع آزاد بودن قیمت‌ها نبود، به انجام رسید و جالب توجه این است که به‌خاطر اشباع بازار، باعث بالارفتن قیمت‌ها نشد و بازار سیاه از میان رفت.

وفور عرضه کالاهای ساختمانی، با هدف تأمین نیازهای سازندگی و توسعه و جلوگیری از دلال‌بازی و سودهای بادآورده و رونق سازندگی، توسعه و فعال‌ترکردن نمایشگاه‌های فصلی و سالیانه داخلی و بین‌المللی در حمایت از تولید و عرضه و دادن حق و فرصت انتخاب به مصرف‌کننده، ترمیم دستمزد و حقوق کارمندان و کارگران که در دوران جنگ، امکان آن نبود و جبران عقب‌افتادگی، بالابردن درآمد شهرداری‌ها با هدف ارائه خدمت بهتر به شهروندان و ترمیم فرسودگی‌های دوران دفاع مقدس و تأمین ابزار کار که به جبهه‌ها برده بودند و این کار منجر به شادابی فضاهای شهری شد.

فعال‌کردن بورس که پس از انقلاب دچار فرسودگی و کم‌رونق شده بود؛ با هدف جذب سرمایه‌های خُرد و کلان و تقویت بازار سرمایه برای پشتوانه سازندگی، تسریع در تقویت صنایع بخش نفت و ترمیم خرابی‌های جنگ که نیاز کلی کشور بود و رشد تولید و بازیابی بازارهای از دست‌رفته، به‌خصوص جلوگیری از هدررفتن مخازن مشترک و مهاجرت نیروهای کاردان و عالم و تأمین نیاز مالی دولت و خزانه و قدرت رقابت و تاثیرگذاری جهانی و نیازهای مصرفی پالایشگاه‌ها و بنگاه‌های تولیدی و نیز تقویت صنایع پتروشیمی، به‌عنوان مهم‌ترین میدان دارای مزیت اقتصادی و تأمین خوراک هزاران صنعت پایین دستی که با صادرات پُرسود و رقابت بالا، برنامه‌ریزی شده بود.

توجه ویژه به توسعه شهرک‌های صنعتی، با هدف رفع مشکل تولیدگران و صنعتگران از لحاظ زمین، آب، برق، گاز و کم‌شدن هزینه تولید و بردن صنایع از شهرها برای جلوگیری از تخریب محیط‌زیست و تأسیس مناطق و مجتمع‌های صنعتی برای روستاها، با هدف ایجاد اشتغال برای نیروهای مازاد کشاورزی روستایی و بردن صنعت به روستاها، توجه ویژه به بخش کشاورزی، با توسعه آموزش و ترویج و تأمین نهاده‌ها و مهار آب‌ها با سدهای مخزنی و انحرافی و کانال‌سازی مزارع و بیمه‌های مؤثر و تأمین به موقع کود و سم و بذر و پرداخت به موقع وجه خرید تضمینی و توسعه تعاونی‌ها، برای استفاده یکپارچه از زمین خُرده‌مالکان و کم‌کردن هزینه‌ها، بااستفاده از کشاورزی مکانیزه و استفاده از آبیاری تحت فشار، با هدف بهره‌برداری عالمانه از آب و زمین و کم‌شدن مصرف آب و امکان استفاده از اراضی بایر و موات و انبارداری و انتقال محصول به بازار مصرف و بهینه‌سازی مزارع و باغات، با شخم عمیق و اراضی دیمی، با شخم‌های جهت‌دار، در مصرف آب و حفظ خاک و آوردن گونه‌های مناسب آب و هوای منطقه و کمک به چایکارها برای بهترکردن کشت محصول با خرید تضمینی و جلوگیری از قاچاق واردات و نیز توجه و تسریع و ترمیم پالایشگاه‌های آسیب‌دیده از جنگ و ساخت پالایشگاه‌های جدید، با هدف جلوگیری از واردات فراورده و نیز صادرات فراورده‌ها به‌جای نفت خام، در این دوران به انجام رسید.

در صنایع فلزی از قبیل فولاد، آلومینیوم، مس و خودرو اعم از سواری،  کامیون، اتوبوس و مینی‌بوس و صنایع ریلی، پیشرفت‌های چشمگیری داشتیم. با تقویت صنعت قطعه‌سازی، علاوه بر اشتغال خوب نیروهای حرفه‌ای، تولید سرعت گرفت، کشتی‌سازی  وارد مرحله جدیدی شد و در بخش نظامی و هم غیرنظامی، به سطح خوبی در تولید شناورها دست یافتیم. در ساخت تجهیزات بهداشتی و درمانی و داروسازی، گام‌های بلندی برداشته شد و تولید واکسن‌ها چشمگیر شد. در اکتشاف و استخراج معادن از قبیل سنگ آهن، روی، کروم، طلا، منگنز و نظایر آن، کشور وارد مرحله جدیدی شد. با ماشین‌سازی و قالب‌سازی سبک و سنگین و استفاده از ابزار پیشرفته، بخش مهمی از تجهیزات نیروگاه‌های بخار و گازی، در داخل کشور تولید می‌شد.

صنایع سنگین و مادر، مثل شرکت‌های آذرآب و تراکتورسازی و ماشین‌آلات آبیاری تحت‌فشار و حفاری و ماشین‌های تراش و خطوط تولید و برج‌های بلند نیروگاه‌ها و کابل‌سازی سبک و سنگین و دکل‌های کوچک و بزرگ خطوط انتقال و فیبرنوری تکمیل و ساخته شد و یا در مسیر ساخت قرار گرفت. ساخت پروژه‌های بزرگ که قبلاً به صورت کلید دردست به خارجی‌ها سپرده می‌شد، بومی شد. در ساخت بنادر، اسکله‌ها، تونل‌ها، پل‌های بلند و بزرگ و مرتفع، کارخانه‌های بزرگ قند، نیشکر، کاغذسازی و پتروشیمی و تولید الیاف و قطعات مهم و پیچیده واحدهای بزرگ صنعتی و طراحی و ساخت سدهای بتونی و خاکی، صاحب تکنولوژی شدیم.

نکته مهم دیگر، توجه به توسعه صنایع نظامی در دوران دفاع مقدس و استفاده از نیازهای صنعتی جنگ در واحدهای غیرنظامی بود. پس از جنگ هم بسیاری از نیازهای مصرفی جامعه یا قطعات جانبی واحدهای صنعتی غیرنظامی، از مجموعه صنایع نظامی تأمین می‌شد که هم این واحدهای نظامی سود بردند و فعال ماندند و هم پشتیبانی خوبی از نیازهای فنی و صنعتی و مصرفی غیرنظامی به عمل آمد. در حقیقت این دو بخش، به‌خاطر هماهنگی خوبی که بخش نظامی و بخش غیرنظامی داشتند، مکمل یکدیگر بودند.

برای کار در دریا، صنایع دریایی بسیار ضعیف و سطحی بودند. با برنامه‌ریزی و تشکیل شرکت صنایع دریایی، با ابتکار مهندس مهدی هاشمی، همکاری وزارت صنایع سنگین و وزارت نفت، وارد مرحله تهیه تکنولوژی ساخت سکوهای دریایی و حفاری‌ها و بهره‌برداری‌ها در اعماق خلیج‌فارس شده و توانستند لوله‌های کف دریا را با کوتینگ و جوش، برای عبور نفت و گاز بسازند و وسایل لازم برای نصب و تعمیر لوله‌های کف دریا را فراهم کنند. در صنایع دریایی سپاه و ارتش، در زمان جنگ پایه ساخت زیردریایی‌ها و قایق‌های تندرو و سپس شناورهای سنگین فراهم شد. اکنون نیروهای مسلح، بسیاری از نیازهای ساخت و لجستیک را بومی کرده‌اند و قایق‌های مسلح تندرو و پرنده و اژدرها و موشک‌های دقیق‌زن مورد نیاز را به آسانی می‌سازند و توسعه می‌دهند و ناوگان دریایی در اقیانوس اطلس حضور دارد.

تحولات متغیرهای کلان اقتصادی - تولید

در برنامه اول، ایجاد رشد اقتصادی در جهت افزایش تولید، اشتغال مولد و کاهش وابستگی اقتصادی، به‌عنوان یکی از هدف‌های اساسی مورد نظر قرار گرفت. طی این برنامه تولید ناخالص داخلی به قیمت ثابت به‌طور متوسط سالانه 3/7 درصد افزایش یافت، این میزان رشد که علی‌رغم رکود اقتصادی در بسیاری از کشورها و آثار اجتناب ناپذیر آن براقتصاد داخلی هدایت شد. در سال 1375 از یک طرف تعداد قابل توجهی از طرح‌های عمرانی و تولیدی به بار نشست و از طرف دیگر سیاست‌های جدید اقتصادی، تحت عنوان تثبیت یا ایجاد ثبات در شرایط اقتصادی دستاورد سرمایه‌گذاری‌ها را تحکیم بخشید و درنتیجه رشد اقتصادی ادامه یافت. با توجه به ظرفیت سازی‌های انجام گرفته و به ثمر رسیدن طرح‌های عمرانی و تولیدی پیش‌بینی می‌شد، نرخ رشد در سال‌های بعد از دوران سازندگی، بهبود چشمگیری داشته باشد.

 در برنامه اول و دوم، انباشت سرمایه به‌عنوان یک عامل مهم تولید و سرمایه‌گذاری به‌عنوان عامل رشد در اقتصاد مورد توجه قرار گرفته بود. در سال‌های برنامه اول، سرمایه‌گذاری سالیانه 3/13 درصد رشد داشت که نسبت آن به تولید ناخالص داخلی پس از چندین سال کاهش، از روندی افزایشی برخوردار شد و به 3/16 درصد در سال 1372 رسید، این نسبت در سال‌های 1373 تا 1374 به حدود 17 درصد رسید و در سال 1375 از این رقم نیز فراتر رفت. کاهش مراحل اداری، اصلاح نظام توزیع و قیمت‌گذاری، اعمال قیمت‌های تضمینی در بخش کشاورزی و افزایش نقش مردم در فعالیت‌های اقتصادی و بهبود کارایی و استفاده از منابع، ازجمله مهم‌ترین سیاست‌های مؤثر در این زمینه بود.

تلاش دولت برای گسترش بازار سرمایه نیز در آن سال‌ها به ثمر رسید. در سال‌های 1374 و 1375 فعالیت بورس اوراق بهادار تهران از رونق چشمگیری برخوردار گردید. این امر در قالب افزایش حجم معاملات سهام، افزایش عرضه سهام توسط بخش عمومی، افزایش تعداد شرکت‌های پذیرفته شده در بورس و رشد شاخص قیمت سهام تجلی یافت که با گسترش بازار بورس اوراق بهادار در شهرهای بزرگ، این دستاورد چشمگیرتر شد. انتشار اوراق مشارکت بعنوان ابزار مؤثری برای تأمین منابع مالی طرح‌های عمرانی بخش‌های عمومی و خصوصی از ابتکارات دیگر سردار سازندگی بود که در تأمین مالی، فشار تقاضا برای استفاده از اعتبارات بانکی کاهش یافت.

جمعیت- بهره‌وری نیروی انسانی و اشتغال

نرخ رشد جمعیت در فاصله سال‌های 1355 تا 1365 و حتی در سال 1367 بیش از 2/3 درصد در سال بود. تعدیل نرخ رشد جمعیت، یکی از اهداف سیاستگذاری‌های توسعه در برنامه‌های اول و دوم بود. برای نیل به این هدف، فراهم نمودن امکانات مناسب مالی و پیش زمینه‌های اجرایی بهداشت و درمان، بالا بردن سطح سواد و دانش عمومی افراد جامعه در متن برنامه‌های توسعه قرار گرفت. میزان باسوادی زنان که از 52 درصد در سال 1365 به بیش از 82 درصد در سال 1375 رسید و همچنین بالارفتن سطح آگاهی مردم، سبب شد، سیاست تعدیل موالید موفق باشد و نرخ رشد جمعیت به حدود 7/1 درصد تقلیل یابد که حتی 5/0 درصد کمتر از نرخ رشد جمعیت پیش‌بینی‌شده در برنامه دوم بود.

در زمینه اشتغال نیز سردار سازندگی موفق شد، نرخ بیکاری را که در سال 1367 بیش از 15 درصد بود، به حدود 11 درصد در پایان سال 1374 کاهش دهد که با توجه به سرمایه‌گذاری‌های جدید انجام شده برای ایجاد شغل، این نرخ در سال 1375 و 1376 به کمتر از 10 درصد کاهش یافت. تغییر نسبت شاغلین به نفع بخش‌های مولد و به‌ویژه صنعت از دستاوردهای مهم دیگر بود. نسبت شاغلین در این بخش از 3/24 درصد در سال 1367 به 2/31 درصد در سال 1375 تغییر یافت. همچنین متوسط میزان بهره‌وری نیروی کار که تا قبل از شروع برنامه اول از روند کاهشی برخوردار بود، از 909 هزار ریال به‌ازای هر نفر شاغل در سال 1367 به بیش از 1100 هزار ریال - به قیمت ثابت سال 1361 - در سال 1375 افزایش یافت.

روند قیمت‌ها - تراز پرداخت‌ها و دیون خارجی

سیاست‌های تثبیت با حفظ روند برنامه تعدیل، که با هدف تداوم اقتدار ملی، رشد بلندمدت اقتصادی و صادرات غیرنفتی، گسترش سرمایه‌گذاری‌های داخلی و استفاده هر چه بیشتر از عوامل تولید داخلی در فرآیند رشد تولید ملی و نیز مهار تورم اجرا شد. اعمال این سیاست، آثار مفید و مثبتی در اقتصاد کشور داشت. رشد بی‌رویه قیمت‌ها کاهش یافت، سرمایه‌گذاری خصوصی و دولتی افزایش یافت و از همه مهم‌تر ثبات کلی در صحنه اقتصاد کشور سایه افکند و راه را برای پیشرفت‌های بعدی هموار کرد.

در سال‌های اول برنامه، بر اساس سیاست‌های مصوب، دولت سازندگی، تلاش موفقی برای جذب سرمایه از خارج و تحت مدیریت خود داشت و درنتیجه توانست با سرمایه‌گذاری‌های عمده زیربنایی و افزایش تولیدات داخلی از واردات و نیاز به مصرف ارز بکاهد و در سال‌های بعد، اقدام به پرداخت دیون خارجی با استفاده از صادرات و جایگزینی واردات نمود و توانست موازنه منفی را به موازنه مثبت در تجارت خارجی تبدیل کند.

در مجموع روند تراز تجاری ایران، در دوران سازندگی، به نحو چشمگیری بهبود یافت. حجم واردات از 2/25 میلیارد دلار در سال 1370 به کمتر از 13 میلیارد دلار در سال 1374 رسید و این در شرایطی است که کاهش واردات، هیچ مانعی بر سر راه رشد اقتصادی ایجاد نکرد و 5/6 میلیارد دلار کسری تراز بازرگانی کشور در سال 1373 به 4/6 و 6/5 میلیارد دلار مازاد در سال‌های 1373 و 1374 تبدیل شد. روند مثبت تراز تجاری در سال 1375 نیز ادامه یافت. سیستم بانکی کشور، کلیه تعهدات ارزی سررسید شده خود را پرداخت کرد و مشکل بازپرداخت و بدهی‌های خارجی به‌طورکلی حل شد و اعتبار کشور در بازارهای مالی و بین‌المللی، افزایش بیشتری یافت.

بودجه عمومی- صفر شدن کسری

وضع مالی دولت سازندگی، به جهات مختلف بهبود شایان توجهی داشت؛ در حالی که قبل از سال 1368 عدم تحقق درآمدهای مصوب بودجه، یکی از مشکلات جدی به شمار می‌رفت، در دوران سازندگی، درآمدها در سطحی بسیار نزدیک به ارقام مصوب قوانین بودجه سنواتی، تحقق یافت. روند تحقق درآمدها در سال 1375 نیز ادامه داشت. تحقق درآمدهای مالیاتی به‌میزان 114 درصد رقم مصوب و درآمدهای حاصل از صادرات نفت خام و فرآورده‌های نفتی به‌میزان 8/118 درصد امید به ادامه این روند را قوت می‌بخشید.

جنبه مهم دیگر، تغییر ترکیب درآمدهای دولت بود. در سال 1375، نسبت درآمدهای مالیاتی به‌کل درآمدهای عمومی دولت افزایش و به دنبال آن سهم درآمد نفت کاهش یافت. در سال 1375 درآمدهای مالیاتی 70 درصد و درآمدهای نفتی 4/18 درصد نسبت به مدت سال قبل رشد یافت. افزایش سهم اعتبارات عمرانی در بودجه عمومی از نکات مثبت دیگر بود. نسبت اعتبارات عمرانی به کل بودجه عمومی از 4/19 درصد در سال 1367 به 41 درصد و کاهش نسبی در مصرف دستگاه‌های اجرایی بود.

موفقیت دیگر، همان‌گونه که بیان شد، حذف کسری بودجه دولت بود. در سال 1367 نسبت کسری بودجه دولت به کل بودجه عمومی بیش از 50 درصد بوده، این نسبت در سال پایانی برنامه اول به صفر رسید و در سال 1374 به مازاد تبدیل شد و طبق اعلام خزانه‌داری‌کل، مازاد بودجه عمومی دولت در این سال به 158 میلیارد ریال رسید که در 35 سال گذشته بی‌سابقه بود. در سال 1375 نیز با توجه به میزان درآمدها و هزینه‌های دولت، بودجه عمومی با 180 میلیارد ریال مازاد مواجه شد که با احتساب حدود  279 میلیارد ریال برگشتی از محل پرداخت‌های سال‌های قبل و 9/158 میلیارد ریال موجودی سال، موجودی حساب درآمد عمومی کشور در پایان سال، قریب 9/618 میلیارد ریال بود.

توفیقات بزرگ در رسیدگی به مناطق محروم

سردار سازندگی، روستازاده بود و با رنج و مشقت طبقات محروم و زجرکشیده کشور، به‌خوبی آشنایی داشت، بنابراین رسیدگی اصولی به محرومین، بخش مهمی از سیاست‌های اجرایی دولت سازندگی را تشکیل می‌داد و آیت‌الله هاشمی، واحد ویژه‌ای به نام «دفتر رسیدگی به مناطق محروم» در نهاد ریاست‌جمهوری ایجاد کرده بود که بودجه خوبی داشت و به‌طور مستقیم با شخص رییس‌جمهور کار می‌کرد.

نقاط محروم در کشور بسیار زیاد بود و دولت هر سال، بودجه نسبتاً بالایی را برای اجرای طرح‌های کوچک در این نقاط تخصیص می‌داد. نتایج فعالیت‌های محرومیت‌زدایی خیلی‌خوب و امیدوارکننده به نظر می‌رسید. دفتری زیرنظر رییس‌جمهور، به‌طور مشخص برای رسیدگی به مناطق محروم کشور ایجاد شده بود و با بودجه مناسب فعالیت می‌کرد. در دوران سازندگی، در دورترین نقاط کشور، در روستاهای محرومی که هیچ‌وقت رنگ آثار تمدن را ندیده بودند، با سرعت سطح زندگی مردم بالا رفت و امکانات شهری مثل آب، برق، راه، بهداشت، مدرسه، مراکز فرهنگی، ارتباطات و تلفن گسترش یافت.

برخلاف ادعای دروغ برخی مدعیان، عدالت اجتماعی همواره مورد توجه دولت سازندگی قرار داشت و از اهداف اصلی برنامه‌های اول و دوم توسعه اقتصادی - اجتماعی و فرهنگی کشور بود. شاخص‌های توزیع درآمد، مبین حصول موفقیت در این زمینه می‌باشد. به‌عنوان مثال سهم دو دهک بالای درآمدی کشور، به دو دهک پایین درآمدی از 15 برابر قبل از انقلاب، به 9 برابر در سال 1373 یعنی پایان برنامه اول رسید، در حالی که همین نسبت در جهان 60 برابر بود. این نسبت، نشان دهنده بهبود توزیع درآمد اقشار آسیب‌پذیر و بهبود وضعیت کشور نسبت به متوسط جهانی توزیع درآمد است.

توجه به اقشار آسیب‌پذیر و محروم جامعه، از خطوط اصلی سیاستگذاری‌ها در برنامه‌ها و بودجه‌های سنواتی بود. در سال 1375 در بودجه عمومی دولت، برای تقویت بنیه مالی اقشار ضعیف، اعتباری بالغ بر 10284 میلیارد ریال تخصیص یافت که 32 درصد بودجه جاری دولت را تشکیل می‌داد. تعادل منطقه‌ای و حرکت در جهت استانی‌کردن اعتبارات عمرانی تا حد ممکن نیز همواره مورد نظر سردار سازندگی قرار داشت. به بهره‌برداری رسیدن بیش از 6000 پروژه در مناطق محروم در طول سال 1375 و توجه همه جانبه به روستاها، همگی شاهد این مدعاست.

اگر به مجموع این دستاوردها، تلاش‌های بازسازی مناطق جنگ‌زده افزوده شود، عظمت کار سردار سازندگی بیش از پیش عیان می‌شود؛ بازسازی بیش از 87 شهر و 2676 روستا، ساختن بیش از 300 هزار واحد مسکونی با زیربنایی بیش از 30 میلیون مترمربع در مناطق جنگزده کشور و اجرای هزاران پروژه عمرانی در این مناطق از ثمرات دیگر هشت سال سازندگی بی‌وقفه بود. تا سال 1375، اکثریت نزدیک به تمام مهاجرین جنگ تحمیلی، به زادگاه خویش بازگشته و از امکانات رفاهی و آموزشی بهتر از قبل از جنگ برخوردار شدند و فعالیت‌های اقتصادی خود را آغاز کردند.

سازندگی در صنعت هسته‌ای 

پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، طرح‌های بزرگی در زمینه ساخت نیروگاه‌های برق هسته‌ای و بخش‌های دیگر صلح‌آمیز، با حمایت کشورهای فرانسه، آلمان و آمریکا جریان داشت. بعد از پیروزی انقلاب، همه آن‌ها، به جز نیروگاه تحقیقاتی امیرآباد، متوقف شد. در دوران جنگ، اقدامات محدودی برای تجدید حیات هسته‌ای در کشور به انجام رسید. بعد از ختم جنگ و آغاز دولت سازندگی، در این بخش هم فعالیت‌ها به‌طور جدی دنبال شد و در زمینه‌های گوناگون صلح‌آمیز، اقدامات مقدماتی را در حد مقدور شروع کردیم.

برای تکمیل نیروگاه بوشهر، پس از یأس از برگشت آلمان، با روسیه مذاکره شد و نهایتاً قرارداد تکمیل آن در سال 1373 منعقد گردید، ولی با مشکلاتی که پیش آمد، سال‌ها طول کشید تا قرارداد وارد مرحله اجرایی شود و با تأخیرهای مکرر و بالا بردن هزینه، در سال 1391 به بهره‌برداری رسید.

قرارداد ساخت یو اف سی اصفهان که قرار بود توسط چینی‌ها ساخته و به بهره برداری برسد، بخشی از آن را ساختند و نیمه‌کاره رها کردند؛ شاید با فشار غرب، ولی با توان داخلی، با داشتن نقشه‌ها و فاز اجرایی، تکمیل شد و به بهره برداری رسید. همچنین برای تولید کیک زرد، کارخانه‌ای ساخته شد. طرح ساخت سانتریفیوژ را هم با استفاده از نقشه‌های تهیه شده از نیروهای خودی پیش برده شد که در نهایت، نطنز فعال گردید. آب سنگین هم با طرح سه دانشمند ایرانی آماده و به تأیید یک شرکت روسی به‌عنوان مشاور رسید و اجرا شد. بخش‌های دیگر ساخت رادیو دارو و همچنین بهداشتی نگه‌داشتن محصولات کشاورزی و نظایر آن هم سال‌هاست که فعال است. در لیزر هم تا حد غنی‌سازی آزمایشی پیش رفتیم و سپس متوقف شد.

کار مهم دیگری که مطالعات و تحقیقات آن با حمایت مستقیم آیت‌الله هاشمی در دولت سازندگی شروع شد و هنوز در جریان است، طرح توکامک بود. کاربرد توکامک، برای دستیابی به تولید انرژی هسته‌ای از طریق روش گداخت هسته‌ای است. انرژی گداخت، از طریق هم‌جوشی هسته‌ای در دمای بسیار بالا به وجود می‌آید؛ نقطه مقابل انرژی است که از ناحیه شکافت هسته‌ای حاصل می‌شود.  این یکی از مهم‌ترین آرزوهای بشر است که از جوش هسته‌ای، با فناوری گداخت برای تولید برق و انرژی استفاده شود؛ همانند سیستم خورشید که با جوش اتم‌ها، نور و حرارت تولید می‌کند و اگر روزی به نتیجه برسد، منبع انرژی بی‌پایان خواهیم داشت.

پرورش درخت تناور دانشگاه آزاد اسلامی

پیشنهاد ایجاد دانشگاه‌آزاد اسلامی توسط آیت‌الله هاشمی در سال 1361، برای تقویت بنیه علمی کشور و جلوگیری از خروج مبالغ هنگفت ارز برای تحصیل دانشجویان ایرانی، قدم بسیار باارزشی بود که در سال 1375 آثار و ثمرات آن هرچه بیشتر نمایان شده بود. در آن سال‌ها، دانشگاه آزاد اسلامی مخالفان جدی و قدرتمند داشت و اگر حمایت همه‌جانبه ایشان نبود، این نهال ارزشمند علمی را بارها از بین برده یا بسیار محدود کرده بودند.    مخالفان دانشگاه آزاد، بدون توجه به امکانات کشور، فکر می‌کردند تحصیلات عالیه باید دولتی باشد و با این طرز تفکر، نه‌تنها دست یاری به توسعه این دانشگاه نمی‌دادند، بلکه دست به کارشکنی‌هایی هم می‌زدند. آیت‌الله هاشمی، به‌سان باغبان پیر، از نهالی که خود غرس کرده بود، تا واپسین لحظات عمر دفاع و حمایت کرد و آن را به بالندگی و شکوفایی رساند. دانشگاه آزاد اسلامی، اکنون به یکی از بزرگ‌ترین دانشگاه‌های غیردولتی حضوری دنیا مبدل شده و با افزایش بیش از پیش سطح کیفی، به‌عنوان دستاورد انقلاب اسلامی، مایه مباهات است و افتخارات بزرگ کسب می‌کند.

حمایت از پروژه‌های شهرداری تهران

بعد از پایان جنگ، «تهران» چهرة یک شهر جنگ‌زده را داشت. در دهه اول انقلاب، مهاجرت‌های گسترده‌ای به این شهر انجام شده بود و شهرداری به دلیل مشکلات مالی و مدیریتی، نتوانسته بود شهر را آن‌چنان که باید، خوب و سرپا نگه‌دارد، بنابراین یکی از اولویت‌های مهم دولت سازندگی، رسیدگی به وضعیت شهر تهران بود تا چهرة پایتخت زیبا شود و در شأن و منزلت ام‌القرای جهان اسلام باشد.

آیت‌الله هاشمی، برای انجام این کار، استاندار اصفهان را که عملکرد موفقی از خود نشان داده بود، به تهران آورد. ایشان جایگاه اداری شهرداری تهران را که قبل از آن زیر نظر فرمانداری فعالیت می‌کرد، ارتقا بخشید. شهردار تهران را در سطح وزیر، به جلسات هیأت دولت دعوت کرد و حمایت همه‌جانبه‌ای از اقدامات وسیع آقای کرباسچی در اداره شهرداری تهران به عمل آورد. شهردار برای پیشبرد کارهای بزرگ خود، نیاز به حامی قدرتمند داشت.

 نتیجه این حمایت بزرگ شگفت‌انگیز بود؛ تهران چهره عوض کرد و اقدامات بسیار خوبی در تمام نقاط- به ویژه مناطق مستضعف‌نشین در جنوب‌شهر- حاصل شد. تکمیل شبکه مترو و شبکه بزرگراهی تهران، ارتقای کیفیت محیط‌زیست، بهبود و تقویت جایگاه شهرداری تهران در تصمیمات اداری و تأسیس روزنامه همشهری ازجمله اقدامات آن دوره عنوان شده است. احداث مجموعه‌های فرهنگی مانند فرهنگسرای بهمن و فرهنگسرای خاوران، دارای ارزش فرهنگی و انسانی بسیار بالایی بود. با اقدامات عمرانی انجام شده از سوی شهرداری تهران، در آن سال‌ها، جنوب تهران به محیط مناسبی برای سکونت و زندگی تبدیل شد. تهران، از مرگ تدریجی نجات پیدا کرد و به یک شهر رو به رشد و پیشرفت تبدیل شد؛ شهر در حال تبدیل‌شدن به یکی از شهرهای مناسب جهان بود و هزینه این پروژه‌ها از خزانه دولت پرداخت نمی‌شد و خود مردم تهران، سرمایة لازم را پرداخت کرده بودند.

تهران شاهد روزهای خوبی بود؛ کارهای بزرگ عمرانی، نیازهای واقعی مردم را به تدریج تأمین می‌کرد. شهروندان، صبح وقتی از خانه بیرون می‌آمدند، یکسره شاهد انجام و به نتیجه رسیدن طرح‌های گوناگون و متنوع و جامع بودند. در سال 1375، در تهران، پروژه‌های بسیاری در بخش حمل و نقل و ترافیک، توسعه فرهنگسراها و بوستان‌های زیبای شهری به مرحله بهره‌برداری رسید.

تحریم‌های ظالمانه آمریکا

سیاست خارجی ایران در دولت سازندگی، مبتنی بر همکاری و تعامل با تمام کشورهای جهان به استثناء اسراییل بود و از هر کشوری که میل به گسترش همکاری‌های برابر با ایران در زمینه‌های گوناگون سیاسی، اقتصادی، بازرگانی، علمی و فرهنگی داشت، استقبال می‌شد. ادامه سیاست‌ها و اقدامات خصمانه آمریکا علیه نظام اسلامی و رفتار نامناسب این کشور با دنیای اسلام، برخوردهای زورگویانه و قلدرمآبانه و حمایت‌های بی‌دریغ از رژیم صهیونیستی، ازجمله موانعی بود که روابط ایران و آمریکا را تحت تأثیر قرار می‌داد.

بیل کلینتون، رییس‌جمهور وقت آمریکا، در تاریخ 15 مارس 1995، یک هفته مانده به شروع سال 1374، به بهانه دفاع از امنیت ملی، کمک به توسعه منابع نفتی ایران را ممنوع کرد و شرکت‌های آمریکایی را از هرگونه معامله یا مشارکت در قراردادهای مالی در صنعت نفت و گاز ایران برحذرداشت. بر اساس این دستور، اشخاص حقیقی و حقوقی آمریکایی یا اشخاص حقوقی که تحت مدیریت افراد آمریکایی هستند، از حضور در قرارداد یا ارائه ضمانت‌نامه به اشخاص ثالث در قراردادهایی که شامل نظارت یا مدیریت توسعه منابع نفتی ایران و همچنین تأمین مالی توسعه میادین نفتی ایران باشد، منع شدند. این دستور اجرایی، تنها ده روز پس از امضای قرارداد شرکت آمریکایی کونوکو (‌Conoco‌) با ایران صادر شد و این شرکت را مجبور به لغو قرارداد خود برای توسعه میادین سیری کرد.

با این وجود، چند ماه بعد در اواسط سال 1374، قرارداد این پروژه که اولین پروژه صنعت نفت و گاز کشور به روش بیع متقابل محسوب می‌شد، با شرکت توتال فرانسه، به ارزش 2/1 میلیارد دلار منعقد شد. در ماه‌های بعد، آمریکا بر تلاش‌های خود افزود و در سنای این کشور، طرحی توسط سناتور داماتو ارائه شد که بعدها قانون ایلسا یا داماتو نام گرفت. قانون ایلسا که در سال 1996 میلادی (1375) به تصویب رسید، سرمایه‌گذاری بیش از 40 میلیون دلار در صنعت نفت و گاز ایران و لیبی را ممنوع اعلام کرد و یک سال بعد، این مبلغ را به 20 میلیون دلار کاهش داد. ایلسا اولین قانون تحریم فراسرزمینی بود که طبق آن، آمریکا می‌توانست حتی شرکت‌های غیرآمریکایی را نیز که داد و ستد بالای 20 میلیون دلاری در حوزه میادین نفت و گاز ایران دارند، مورد مجازات قرار دهد، اما این قانون مورد پذیرش اتحادیه اروپا قرار نگرفت. آمریکا، با سیاست ایران‌هراسی، قصد داشت، به میزان 60 تا 80 میلیارد دلار، اسلحه به کشورهای عربی بفروشد و سیاست دولت سازندگی آن بود که گزک به دست دشمن غدار ندهد و تلاش خود را بر ایجاد و تقویت زیرساخت‌های توسعه کشور معطوف کند. سردار سازندگی، برای مقابله با این اقدامات تخریبی آمریکا، سیاست خردمندانه‌ای را به مرحله اجرا گذاشت.

سال 1375؛ سال سفر و افتتاح

سفرهای استانی و ارتباط نزدیک و چهره به چهره با مردم قدرشناس اقصی نقاط کشور، به ویژه اقشار مستضعف و کم‌برخوردار جامعه، از سیاست‌های اصولی سردار سازندگی بود که در تمام هشت سال دوران ریاست‌جمهوری ادامه یافت و صحنه‌های بدیع و تکرارنشدنی از عشق و علاقه امت اسلامی، به مسئولین دلسوز و انقلابی و مردمی نظام جمهوری اسلامی به نمایش گذاشت.

کاش فرصتی فراهم شود، برنامه‌های مستندی از استقبال پُرشور و پُرشکوه مردم در سفرهای استانی تهیه شود تا در حافظه تاریخ بماند که چگونه ملت قدردان و سلحشور ایران، با جان و دل پذیرای سردار سازندگی بودند. در همین سال 1375، بیش از بیست سفر به مناطق مختلف کشور صورت گرفت و روزی نبود که در گوشه‌ای از کشور، طرحی و پروژه‌ای به سامان نرسد و گویی تمام میهن اسلامی به کارگاهی بزرگ برای پیشرفت و سازندگی تبدیل شده بود.

شروع سال 1375 برای دولت سازندگی، با سفر به استان هرمزگان کلید خورد. ایشان در تعطیلات نوروزی، برای استراحت به همراه خانواده به این استان زرخیز سفر کرد، اما همان‌گونه که در خاطرات مطالعه خواهیدکرد، در همین ایام، روزی نیست که پای پروژه‌ای حاضر نشود و یا بازدیدی از دستاوردهای سازندگی انجام ندهد. در این سفر هرمزگان، ایشان کلنگ کارخانه آلومینیوم در جزیره قشم را بر زمین زد. پالایشگاه گاز سرخون را افتتاح کرد و از زیردریایی‌های پیشرفت‌های که در سفر به روسیه ابتیاع کرده بود، بازدید به عمل آورد.

در سفر به استان کرمان، سردار سازندگی فاز دوم معدن گل گهر سیرجان را افتتاح نمود. از مجموعه بزرگ صنعتی و گردشگری ارگ جدید بازدید کرد و بهره برداری از آن را آغاز کرد. در این مجموعه پیشرفته، ازجمله بخش خودروسازی افتتاح شد که با همکاری مدرن‌ترین کمپانی‌های خودروسازی جهان، بهترین خودروهای آن روز ایران را به بازار عرضه می‌کرد.

در بهار 1375، سردار سازندگی با سفر به استان مرکزی، کارخانه سیمان ساوه و نیروگاه آبی را به بهره‌برداری رساند. در سفر شیراز، ضمن ملاقات با مردم شهرهای مختلف و آغاز به کار طرح‌های مختلف تولیدی، صنعتی و کشاورزی، سد میرزای شیرازی، نیروگاه سیکل ترکیبی افتتاح شد. در سفر خراسان، پروژه تاریخی راه آهن مشهد- سرخس – تجن، با حضور رؤسای جمهور و مقامات بلندپایه ده‌ها کشور مهم جهان به بهره‌برداری رسید و رؤیای احیای جاده ابریشم را به حقیقت نزدیک کرد.

سفر سردار سازندگی به منطقه شهریار و کرج، با افتتاح چندین طرح مهم صنعتی و کشاورزی همراه بود که فرصت اشتغال خوبی برای جوانان این منطقه به وجود آورد. در سفر به منطقه دماوند و فیروزکوه، این منطقه شاهد آغاز به کار چندین طرح مخابراتی، آموزشی و صنعتی بود. در سفر به خراسان شمالی، سردار سازندگی، پتروشیمی بجنورد، سد خاکی بیدواز، کارخانه ساخت قطعات سنگین صنعتی، کارخانه لوله‌های بدون درز، بیمارستان تأمین اجتماعی، سد تبارک آباد قوچان، سد بارزو دزر در شیروان، کارخانه آلومینیوم سازی جاجرم و معدن سنگ بوکسیت را افتتاح کرد.

سفر بزرگ همدان، مقارن با افتتاح طرح‌های مخابراتی، طرح فاضلاب شهر همدان، ساختمان دانشگاه آزاد اسلامی، بیمارستان 250 تختخوابی، بزرگراه همدان – تهران، سد آبشینه، طرح‌های جهاد سازندگی، کارخانه ذوب آهن، نیروگاه هزار مگاواتی غرب و طرح‌های آبیاری تحت فشار و تعاونی‌های تولید روستایی بود.

در تابستان این سال، سردار سازندگی، در سفر چهارمحال و بختیاری، بهره‌برداری از جاده ایذه – شهرکرد، سد بزرگ کارون 4 – مرتفع‌ترین سد کشور- بیمارستان 196 تختخوابی و طرح‌های مخابراتی را کلید زد. در سفر پُربار و عظیم اصفهان،  دو دانشکده داروسازی و بهداشت جدید، 208 پروژه مخابراتی، ورزشگاه بزرک اصفهان، پل بزرگ شهید چمران، باغ پرندگان، موزه هنرهای تزیینی، طرح قائم 2 ذوب‌آهن اصفهان، کارخانه فرومنگنز، شبکه گازرسانی، طرح یکپارچه‌سازی اراضی کشاورزی، طرح توسعه کارخانه پلی اکریل، کارخانه فولاد آلیاژی، شبکه آبرسانی شهرضا، مجتمع اداری امیرکبیر، دهکده تفریحی زاینده‌رود، طرح انتقال آب چشم‌لنگان، کارخانه پیستون‌سازی گلپایگان، بیمارستان خوانسار، بیمارستان نجف‌آباد، کارخانه دارویی شهید مدرس، کارخانه ساخت زیردریایی شاهین‌شهر و ده‌ها طرح دیگر به بهره‌برداری رسید.

در سفر زنجان، آزادراه فزوین- زنجان افتتاح شد و چندین طرح صنعتی و کشاورزی، ازجمله گازرسانی هیدج و صایین قلعه و 160 طرح مخابراتی به انجام رسید. در سفر اردبیل، کارخانه بزرگ سیمان، ده‌ها شرکت و طرح تعاونی تولیدی و مسکن، گاز مشکین شهر، سرعین و خلخال، سد قوری چای، سد گی‌بیگلو، سد یامچی و کارخانه لاستیک‌سازی آرتاویل به بهره برداری رسید.

 سردار سازندگی در سفر به اهواز، کارخانه اروماتیک پتروشیمی بندر امام، کارخانه لوله و نورد اهواز و نیز واحد چهار نیروگاه رامین را افتتاح کرد و از طرح کاشت 25 هزار هکتاری اُکالیپوس در کنار کارخانه تولید نیشکر بازدید نمود. در سفر به استان کهگیلویه و بویراحمد، 132 طرح مخابراتی، دو نیروگاه آبی در سی‌سخت، سد شاه قاسم، کارخانه شیرپاستوریزه، کارخانه سیمان یاسوج، کارخانه تولید بچه ماهی قزل‌آلا، شبکه آبیاری دشت‌رود، خط انتقال از بهبهان به دهدشت، سد کوثر، طرح تزریق گاز به مخازن نفت بی‌بی حکیمه، سد بزرگ چم‌شیر، طرح آبخوان‌داری آبدالان، جاده یاسوج - سمیرم و سد حنا به مدار بهره برداری وارد شد.

در سفر بزرگ ایلام، کارخانه سیمان با ظرفیت 2300 تُن در روز، سد بزرگ سیمره، طرح انتقال آب به دشت مورموری، پل بزرگ چنگوله در مهران، سد انحرافی امیرآباد، سد چم گردلان، سد بزرگ سازبن و پارک جنگلی 4000 هکتاری جنگل بلوط، توسط سردار سازندگی افتتاح شد. در زمستان این سال، طرح بزرگ فاضلاب تهران در شهرری به بهره‌برداری رسید.

مقصد آخرین سفر سال 1375 استان بوشهر بود. سردار سازندگی در این سفر، 115 طرح مخابراتی، طرح‌های صنعتی سازه‌های دریایی، طرح‌های پرورش میگو در گناوه، طرح انتقال آب سد کوثر، بیمارستان 200 تختخوابی، طرح آبیاری 800 هکتار با روش قطره‌ای، پالایشگاه گاز سیراف پارس جنوبی و طرح توسعه پالایشگاه کنگان را به بهره‌برداری رساند.

این‌ها شمه کوچکی از دستاوردهای عظیم دوران سازندگی بود. در این سال، آیت‌الله هاشمی در راستای توسعه ارتباطات سیاسی، به شش کشور کنیا، اوگاندا، سودان، تانزانیا، زیمبابوه و آفریقای جنوبی در قاره آفریقا سفر کرد و نمایش بسیار موفقی از اقتدار و استقلال ایران اسلامی به جهانیان عرضه کرد. همچنین در سفر به ترکیه، با دولت اسلامی آقای اربکان در این کشور، برای همگرایی و هم‌افزایی روزافزون ممالک اسلامی در منطقه به گفت‌وگو و تبادل نظر نشست و از طرح‌های بزرگ این کشور، ازجمله سد عظیم آتاتورک با 48 میلیارد مترمکعب و 4/2 میلیارد مگاوات برق و یک میلیون هکتار آبیاری بازدید کرد.

جان کلام اینکه دوران مشعشع سازندگی، بیانگر موفقیت نظام اسلامی در ارائه الگویی عملی برای کشورهای اسلامی بود که در عین حفظ ارزش‌های اسلامی و اصول انقلابی، می‌توان گام‌های بزرگ برای پیشرفت و توسعه کشور برداشت و انسان‌ها برای تعالی بیشتر، توانمند ساخت.