مصاحبه آیت ا... هاشمی رفسنجانی درباره امام خمینی(ره)
○ جناب آقای هاشمی! ممنونیم که ما را به حضور پذیرفتید. با توجه به مطالعاتی که در آثار مکتوب امام داشتیم، ندیدیم که ایشان تعبیر «عزیز» را جز در مورد شما و حاج احمد آقا بکار ببرند. در پیامی که پس از سوءقصد حضرت عالی دادند، از تعبیر «هاشمی عزیز» استفاده کردند. فکر می کنم این تعبیر برای شما منحصر به فرد است. تقریباً همه می دانند که رابطه ای فراتر از مسایل سیاسی و کاری با امام داشتید که نوعی علقه عاطفی بود. خود حضرتعالی هم از ایشان تعبیر به « پدر» می کنید. یک بار فرمودید: «وقتی وارد نجف شدم و می خواستم بعد از سالها خدمت امام برسم، احساس کردم فرزندی هستم که پس از تحمل مرارت ها و شکنجه ها به دیدار پدر می روم.»
بحث ما راجع به جوانان است. حضرت عالی سنین شباب و جوانی را در محضر امام بودید و تربیت شده دست ایشان هستید. می خواهیم بدانیم رابطه امام و جوانان چگونه بود؟ از یک طرف جوانان چه نگاهی به امام و از طرف دیگر امام چه نگاهی به جوانان داشتند؟ در ابتدایی که شما وارد قم شدید، با وجود مراجع و علمای بزرگوار، جذب حضرت امام شدید. گویا حتّی به منش امام توجه داشتید و گویا سالها در منزل اخوان مرعشی و همسایه امام بودید. ممنون می شویم، اگر بیشتر توضیح بفرمایید.
● بسم الله الرحمن الرحیم، آن زمان که از روستا به قم آمده بودم، روحیه فرهنگی و عشق به روحانیت و دین را از خانواده ام آورده بودم. وقتی به قم آمدم، به همه علما احترام می کردم. آیت الله بروجردی را خیلی دوست داشتم. ایشان هم مرجع و هم رئیس حوزه بود. جلال و جبروت خاصی داشت. امّا سرنوشت زندگی من از طریق آشنایی با امام رقم و قلم خورد. همان گونه که اشاره کردید، در همسایگی امام واقع شده بودیم و هر وقت می خواستیم، می توانستیم حداقل در مسیر ایشان را ببینیم.
قیافه امام خیلی برای من پرجاذبه و پرابهت بود. حالت جذبه ای به من داده بود که مجذوب ایشان شده بودم. من نوجوان و یک طلبه کوچک بودم و ایشان یک شخصیت بزرگ بود. امِّا در مسیر سعی می کردم به بهانه ای با ایشان حرف بزنم. معمولاً سئوالاتی می پرسیدم و ایشان با عطوفت، محبت و حوصله جواب می دادند.
مدتی گذشت که به درس ایشان رفتم. معمولاً انسان در درس تحت تأثیر استادش، آن هم استادی از نوع امام قرار می گیرد. امام در حوزه مظلومیتی داشت که آن حالت ما را از لحاظ عاطفی بیشتر به ایشان نزدیک می کرد. در مجموع این عوامل یعنی هم منطقاً و هم به خاطر تحصیل و عواطف مجذوب امام بودم. بعدها به زمانی رسیدیم که مبارزه شروع شد که روابط ما هم نوع دیگری شد. تا آن موقع جز مسایل استادی و شاگردی و مریدی و مرادی، سرّی با امام نداشتیم. بعداً اصحاب سر شدیم و مسایل جدّی را با ما در میان می گذاشت و ما با ایشان در میان می گذاشتیم. آن موقع جوانان فقط در سطح طلبه ها با امام رابطه بیشتری داشتند. طلبه های جوان بیشتر از علمای دیگر به امام گرویده بودند. این اولّین خاصیت جاذبه امام برای طلبه های جوان و جذب شدن آنها بود. بعد ها که مبارزه پیشرفت کرد، کم کم این سربازان جوان در دانشگاهها، مدارس و حتی بازار و جاهای مختلف زیاد شدند.
در زندان که بودیم، تعداد کمی افراد مسن بودند. همه نیروهای جوان بودند که عمدتاً به امام عشق داشتند. کمونیست ها امام را این گونه قبول نداشتند، امّا شجاعت و میدان داری امام را می پذیرفتند و قبول داشتند.
بعد از انقلاب هم امام توجه زیادی به جوانان می کردند. البته جوان زده، پیر زده و یا روحانی زده نبودند. هر چیزی را در حدّ خودش می دید. از جوانان توقع نداشت که کار پیرها را بکنند و یا مدیریت های بزرگ را انجام بدهند. جوان در سطح تجربیات خودش عمل می کند.
نقش جوانان در مبارزه خیلی بالا بود. اواخر که همه چیز عمومی شده بود، دانش آموزان و دانشجویان خیلی کار می کردند. بعد از پیروزی انقلاب اکثریت سربازان خیلی جدّی امام را جوانان تشکیل می دادند. نه اینکه افراد مسن نبودند. نیروهای مسن مبارز زیاد بودند. حتّی پیرمردها هم بودند. امّا اکثراً جوانان میدان داری می کردند.
وقتی جهاد سازندگی تشکیل شد، جوانان خیلی زود پر کردند که نهاد بسیار خوبی بود و تا آخر عمرش خیلی خوب کار کرد. جنگ که پیش آمد، عمده سنگینی آن بر دوش جوانان بود. واقعاً میدان داری دفاع با جوانان بود. عده ای سرباز بودند و طبیعتاً در سن جوانی می جنگیدند. ولی داوطلبان که بسیج و نیروهای متفرقه بودند، اکثریت با حضور جوانان شکل می گرفت. لذا عمیقاً می دانستند کارایی اجتماعی جوانان خیلی بالاست. این یک بعد بود و بعد تربیتی و پرورش جوانان بحث دیگری است که امام خیلی به آن اهمیت می دادند. اگر در این زمینه هم می خواهید، مطالبی بگویم.
○ بفرمایید.
● امام که نمی خواستند جامعه را برای یک مقطع کوتاه اداره کنند. می خواستند برای حکومت اسلامی در آینده های دور نظامی را مبتنی بر اسلام پایه ریزی کنند. بنابراین مسئوولیت های آینده بالطبع بر عهده جوانان بود. از این منظر تربیت جوانان برایشان مهم بود. امام با زبان بسیار ساده و آسان که برای همه جوانان قابل فهم باشد، هم راه ترقی و سعادت و هم خطرهایی را که جوانان در کمین دارند، بیان می کردند. می گفتند جوانان نیاز به مربی، مرشد و راهنما دارند. بخشی از صحبت های ایشان در این زمینه زیاد است که دشمنان در کمین هستند و فرهنگ غرب و فرهنگ الحاد که از جانب مارکسیست ها می آمد، به خاطر جاذبه هایشان خطرناک هستند. به این مسایل توجه می کردند. بخشی از صحبت های امام راجع به آینده جوانان بود که بالاخره سعادت پیش خداست و نهایتاً باید هدف گیری شما خدا باشد و اگر این هدف را داشته باشید، در مسیر نمی لغزید.
به مسئوولان کشور نهیب می زدند و نصیحت می کردند که بیشتر به جوانان توجه کنند و آنها را به حال خودشان نگذارند و راهنمایی کنند و میدان تمرین به جوانان بدهند و راهشان را باز کنند تا کارهای بیشتری در دستشان باشد. هر چه که مؤثر بود برای اینکه یک جوان تربیت اسلامی، ملی و خدمتگزاری خلق را پیدا کند، در صحبت های ساده و همه فهم امام بود که با جوانان در میان می گذاشتند.
○ خواهشم این است که چون برخی از آقایان خاطرات خود را در این زمینه بیان می کنند، بینندگان ما از خاطرات حضرت عالی هم بی نصیب نمانند. اگر خاطره ای مربوط به جوانان از سالهای قبل یا بعد از انقلاب دارید، بفرمایید.
● فکر نکردم که خاطره بگویم تا برای شما بدیع باشد. معمولاً از همین حرفهایی است که گفته اند.
○ حضرت عالی با جوانان طلبه، گویا شهید باهنر هم در کنارشان بود، نشریه ای به نام «مکتب تشیع» را در قم راه اندازی می کنید. نمی دانم فکر شما یا یک تصمیم جمعی بود. شما مسئله را با حضرت امام مطرح می کنید. این نشان می دهد که امام در پیشبرد کارها تنها نبودند. بلکه جوانان در کنارشان بودند و به عنوان بازوان فکری و کاری ایشان را همراهی می کردند.
● آن مسئله این گونه بود که آن روزگار یک نشریه دینی در قم بود. بیش از ما عده ای از آقایان علما و فضلا انتشار نشریه ای به نام «مکتب اسلام» را شروع کرده بودند که محور کارشان آقای شریعتمداری بود که به آنها کمک می کردند. بازاری های تهران و تبریز هم از آنان پشتیبانی می کردند. ما که از مریدان امام بودیم، به فکر افتادیم نشریه ای منتشر کنیم. خودم خدمت امام رفتم و گفتم: «می خواهیم در راستای کار مکتب اسلام، نشریه مکتب تشیّع را انتشار دهیم.»
امام تشویق کردند و من گفتم: چیزی برای ما بنویسید تا ارتباط ما روشن تر شود. ایشان ننوشتند و گفتند: با من مشورت کنید. چند نفر را پیش ایشان معرفی کردم و ایشان اسم چند نفر را بردند و گفتند: از اینها مقاله بگیرید و کار کنید.
بهرحال محورگروه مکتب تشّیع حامیان امام بودند. البته امام آن روزها مبارزه نداشتند. فقط مدرّس حوزه بودند و ما به عنوان علاقه مندان علم و شخصیت ایشان این کار را می کردیم. ولی همین گروه باعث شد که امام بیشتر در جامعه ظاهر شوند. چون قبل از آن ایشان در اعیاد و وفیات با مردم دیدار نمی کردند و عزاداری و جشن نمی گرفتند. بیوت دیگر علما در مناسبت های خاص پر از مردم بود. ما از ایشان خواهش و ایشان را قانع کردیم که دوستان شما بی پناه هستند و باید روز عید به جایی بیایند. الحمدلله قبول کردند و این حالت به تدریج تقویت شد.
یا رساله نداشتند و حاضر نبودند رساله بدهند. همین گروه و افرادی از نوع جوانان از ایشان خواهش کردیم که رساله بدهند. گفتیم: برای استادان دیگر هم احترام قایل هستیم و به درس آنها هم می رویم و میزان علم شما را می دانیم. چرا رساله نمی دهید؟ ما مقلّد شما هستیم و رساله نداریم. ایشان حاضر شدند که رساله چاپ کنند.
تا زمانی که آیت الله بروجردی حیات داشتند، زعیم حوزه بودند و امام وارد مبارزه نمی شدند. چون حوزه در دست آقای بروجردی بود. ولی بعد از رحلت ایشان که رژیم به فکر افتاد حوزه و علما را ضعیف کند، این درگیری به وجود آمد و مبارزه به راه افتاد. از آن موقع به بعد امام ما را دنبال خودشان می کشیدند.
○ معمولاً در سنین جوانی حوادثی اتفاق می افتد که جوانان به خاطر لطافت طبع وعدم تجربه خیلی زود خسته، افسرده و مأیوس می شوند. امّا امام با اینکه یک پیرمرد 65 ساله بودند و اواخر هم حدود 90 سال سن داشتند، مرتب جامعه را به آینده ای درخشان، روزهای بهتر و پیروزی های بزرگتر امید می دادند. ظاهراً امام از سن خود جوان تر بودند و روحیه بهتری داشتند. نظر حضرت عالی چیست؟
● بله، واقعاً روحیه ایشان جوان بود. این را بگویم که قبل از تبعید از قم، سالها گرفتار تب مالت بودند که بدنشان ضعیف شده بود. در نجف هم که خدمت ایشان رفته بودم، هنوز گرفتار این تب بودند. البته همیشگی نبود. گاهگاهی پیش می آمد. ایشان در 81 سالگی از تبعید برگشتند و در 10 سالی که در ایران حیات داشتند، حقیقتاً مثل یک جوان پرانرژی کار می کردند و اراده ایشان تا لحظه آخر ضعیف نشد. جسم ایشان ضعیف شده بود و گاهی پیش ما اظهار خستگی می کردند و می گفتند: « پیر می شوید و می فهمید من چه می گویم.» همیشه نصیحت می کردند که تا انرژی دارید، کار کنید و این یکی از حرفهایی بود که به جوانان هم می گفتند. همیشه تأکید می کردند که قدر این انرژی متراکمی را که الان دارید، بدانید و بی دلیل مصرف نکنید. چون کم کم از دست می دهید.
حقیقتاً اراده امام فوق تصوّر ما بود که خیلی از ایشان جوان تر بودیم. ولی اراده شکست ناپذیری داشتند. برای آن خاطره ای هم که گفته بودید، باید به سربازی خودم اشاره کنم. در همان هفته های اول سربازی مرخصی گرفتم و به قم رفتم و فضای سربازخانه و تأثیری را که ما طلبه ها روی جوانان سرباز داریم، گفتم و تأکید کردم این فضا با ارزش است و شما فشار نیاورید که ما را آزاد کنند و بگذارید بمانیم. چون هم خودمان چیزهایی یاد می گیریم و هم کارهای زیادی می کنیم.
ایشان بعد از آن دیدار بیانیه ای دادند که در یکی از جملاتش گفتند: بگذارید جوانان روشن ضمیر ما را به سربازخانه ها ببرند تا آن محیط های بسته را روشن کنند. این جمله برای ما خیلی مهم بود و برای سربازانی هم که این جمله را شنیده بودند، خیلی مهم بود و فهمیدند که گروهی از طلبه های جوان در بین آنها هستند. واقعاً آن بیانیه تأثیر خوبی داشت. ما آن بیانیه را در سربازخانه ها پخش کردیم و بعدها همین کار اتهام ما شد که می خواستند ما را بگیرند و فرار کردیم.
○ قسمت آخر برنامه چون شب شهادت حضرت فاطمه (س) است، به «امام و بانوان» اختصاص دارد. جسارت می کنم که خدمت حضرت عالی حرف می زنم. ولی حضرت امام حق بزرگی بر گردن زنان ایران دارند. چون از یک طرف رژیم پهلوی برنامه خیلی بدی برای زنان داشت که نمونه آن کشف حجاب زنان در دوره پهلوی اوّل و تداوم آن در پهلوی دوّم بود.
از طرف دیگر اغلب زنان مسلمان به جهت نبود امنیت برای حضور در اجتماع و عدم تحصیل مجبور به خانه نشینی بودند. یکی از مهم ترین تکیه ها و تأکیدهای امام آگاه سازی زنان بود که آنها را به صحنه آورد. بعد از پیروزی انقلاب هم شاید به خاطر زنان، نهضت سواد آموزی را تشکیل دادند. یعنی نگاه ویژه ای به زنان داشتند و خودشان هم زیر نظر دو شیرزن بزرگ شدند که مطمئناً تأثیر صد در صدی در زندگی ایشان داشت. اگر محبت کنید در این زمینه هم مطالبی را بفرمایید، ممنون می شویم.
● به نکته خوبی اشاره کردید. زنان نصف جامعه ما هستند. این روزها ثابت شده که استعدادشان خیلی قوی است. قبلاً فیزیولوژیست ها بحث می کردند که مغز زن کوچکتر از مغز مردان است. الان خیلی روشن شد. که این گونه نیست. چون در مسابقات از آقایان جلو می زنند. در دانشگاه ها معلوم شد که عقب نمی مانند، امام قبول داشتند که استعداد زنان به خصوص در بعد علمی و تحقیقی بالاست.
کاری که امام با نهضت سوادآموزی کردند، دقیقاً روح اسلام است. این گونه نیست که انسان فکر کند استثنایی است که امام پیدا کردند. واقعاً اسلام شأن بسیار بالایی برای زن قایل است. در زمان خود پیامبر (ص) در 1400 سال پیش زنان را در جنگ ها با خودشان برای کارهای خدماتی، مثل جراحی و آبرسانی آن هم در میادین - و نه در قرارگاه ها - می بردند.
پیغمبر (ص) بعضی از زنانشان را در سفرهای جنگی می بردند. آسان نبود که زن را این گونه در جامعه حاضر کنند. خود حضرت زهرا (س) با اینکه خیلی جوان بودند، در همه محافل حضور می یافتند و با همه اصحاب پیامبر (ص) آشنا بودند و به ایشان مراجعه می کردند و حدیث می شنیدند.
آن سخنرانی غرّایی که حضرت زهرا (س) بعد از رحلت پیامبر (ص) در مسجد کردند، نشان از دانش و عظمت روحی یک زن جوان است که ایشان داشتند. بعد از ایشان هم دیدیم که بچه های ایشان مخصوصاً حضرت زینب (س) چه حماسه ای را در تاریخ خلق کردند!
بهرحال زنان مؤمنه فراوانند که در همان عهد پیامبر تربیت و متشخصّ شدند. در گذشته زیاد در برنامه های روحانیت نبود که زنان را به جامعه معرفی کنند. ولی الان کتابهایی نوشته و کم کم معلوم می شود در تاریخ زنان زیادی هستند که به عنوان استوانه کار می کردند.
امام به این نکته توجه داشتند و نقش زنان را در سیاست خیلی بالا بردند. حضور زنان را در مبارزه نهادینه کرده بودند. آن راهپیمایی ها بود که رژیم را شکست و می دیدم که اکثر راهپیمایی کنندگان از زنان بودند.
بعد از انقلاب هم همان روحیه ادامه یافت. حتی ایشان موافقت کردند که صبیه هایش در حضور ایشان سخنرانی کنند که قبلاً این کارها را نمی کردند. خیلی از آن سخنرانی ها از رادیو و تلویزیون پخش شد.
در زمان طلبگی هم با امام همسایه بودم، می دیدم که دختران امام به دبیرستان می رفتند، در حالی که آن موقع در بین روحانیت رسم نبود که دخترانشان به تحصیل بروند. ولی ما شاهد بودیم که دختران امام در مدرسه درس می خواندند و هنوز به دانشگاه نرسیده بودند. روحیه امام این گونه بود.
آثارش الان دیده می شود که قشری عالم از خانمها داریم که شاید حضور این همه زن باسواد، متقی و پاک در جامعه در دنیا بی نظیر باشد. نکته ای که گفتید، کاملاً درست است. یعنی قبل از انقلاب اکثر خانواده های مذهبی دخترانشان را به مدرسه نمی فرستادند و در سیاست دخالت نمی کردند و در اجتماعات نمی رفتند. لذا وقتی انقلاب ما پیروز شد، نیروی کیفی زن کم داشتیم. کم کم تربیت شدند و الان کم کم دارند میدان داری می کنند.
○ خیلی ممنون
● موفق باشید.