○ یک سال از رحلت مرحوم آیت الله میرزا علی مشکینی گذشت. با توجه به آشنایی حضرت عالی و سابقه ای که در دوستی و همکاری با ایشان داشتید، سئوالاتی را خدمت حضرت عالی مطرح می کنیم. سئوال اول ما درباره چگونگی آشنایی حضرت عالی با حضرت آیت الله مشکینی است. ممنون می شویم که توضیح بفرمایید.

● بسم الله الرحمن الرحیم، حدود نیم قرن با آیت الله مشکینی سروکار داشتم. در حوزه به صورت تحصیل و بعدها در کارهای مبارزه و پس از پیروزی انقلاب در اداره امور کشور با ایشان کار داشتم. قسمت اخیر همکاری من با ایشان در خبرگان بود که ایشان رئیس بودند و من نائب رئیس بودم. آشنایی من در همان سالهای اوّلی بود که به قم آمده بودم. من در سال 1327 به قم آمدم. ایشان هفت هشت سال از ما بزرگتر بودند. سالهای اوّل زیاد با حوزه آشنا نبودیم. از زمانی که آشنا شدیم، آیت الله مشکینی جزو اوّلین شخصیت هایی بودند که شناختیم. دلیلش این بود که ایشان درس اخلاقی در حوزه داشتند که اخلاق عمومی بود. طلبه ها شرکت می کردند و من هم شرکت  می کردم. درس ایشان خیلی جاذبه داشت. هم خوش بیان بودند و هم مطالب جانبی را درباره اخلاق مطرح         می کردند. آشنایی اولیّه من در این حد بود.

کم کم که از مدّت حضور ما در حوزه گذشت، درس مکاسب را خدمت ایشان گذراندیم. مکاسب از کتابهایی است که طلبه ها تقریباًَ از اواخر دوره سطح می خوانند. بعد از آن کفایه را می خوانند و پس از آن به درس خارج می روند. ایشان آن موقع مکاسب درس می دادند. من هم در آن درس جزو شاگردان ایشان بودم. به همین خاطر با ایشان صحبت می کردم. چون در حین درس اشکال و نقد می کردیم و بعد از درس سئوال و جواب داشتیم که آشنایی ما زیادتر شد.

اینها مربوط به زمانی است که هنوز مبارزه در حوزه شروع نشده بود. مربوط به دوران طلبگی و تحصیل بود. ولی مجذوب ایشان بودم. البته نه فقط من، بلکه خیلی از طلبه های جوان آن موقع به خاطر درس اخلاق و نهایتاً به خاطر درس روان و سلیسی که می دادند، مجذوب ایشان بودند.

بعدها که مبارزه شروع شد، فصل جدیدی در ارتباطات ما پیش آمد و خیلی زود با آیت الله مشکینی در مبارزه همکاری پیدا کردیم. چون ایشان هم به مبارزه اعتقاد داشتند، هم شخصیت عالمی بودند و هم از شاگردان مبرّز آیت الله بروجردی و آیت الله گلپایگانی و شخص امام (ره) بودند. ما بیشتر در درس    امام (ره) با ایشان سروکار داشتیم.

مبارزه که شروع شد، جزو معدود علمای در سطح فضلای قم - و نه در سطح مراجع - بودند که به مبارزه پیوستند. چون ما جزو پیشتازان مبارزه بودیم، با ایشان سروکار داشتیم. جدّی ترین کاری که علاوه بر کارهای معمولی که با ایشان کردیم و معمولاً سخنرانی، اعلامیه و جلسه بود و دوستی های ما را عمیق کرد، بعد از زمانی بود که امام را اوّل به ترکیه و بعد به عراق تبعید کردند که رابطه امام با حوزه و مبارزه کم و تقریباً قطع شد و رابطه ها غیرمستقیم شد.

تشخیص دادیم که باید به صورت دست جمعی یک کار تشکیلاتی کنیم. چون آن زمان تشکیلاتی در حوزه نبود. مبارزات ما متّفرق و به صورت سخنرانی، بیانیه و انتقاد بود. وقتی تصمیم گرفتیم که کار تشکیلاتی کنیم، زمانی بود که رژیم روی کارهای ما حساس شده بود و سختگیری می کرد. کمتر می توانستیم کارهای علنی کنیم. یازده نفر از شخصیت های مبارز حوزه جمع شدیم و یک جمعیت سرّی و مخفی را با پوشش جمعیت اصلاح حوزه تشکیل دادیم تا اگر اجتماع، جلسات و ارتباطات ما مکشوف شد، بگوییم داریم برای اصلاح حوزه کار می کنیم. درباره حوزه هم بحث می کردیم تا به مردم و طلبه ها خلاف نگوییم.

تا آنجایی که الان به یاد دارم، آیت الله منتظری، آیت الله مشکینی، آیت الله امینی، آیت الله قدوسی که شهید شدند، آیت الله حائری تهرانی که فوت کردند، دو برادر خامنه ای یعنی آیت الله خامنه ای، رهبر فعلی و برادرشان حاج سید محمد خامنه ای، آیت الله مصباح، آیت الله رباّنی شیرازی، آیت الله آذری قمی و من جزو آن یازده نفر بودیم. جلسات ما مهم بود. کارهای مبارزه را از پشت صحنه اداره می کردیم. هم تأمین مالی می کردیم و هم تأمین نرم افزاری و مطالب. به نیروهای مبارز کمک می شد. چون راهنمایی می شدند. کسی هم   نمی دانست. خطی هم ابتکار شده بود که برای دیگران قابل خواندن نبود. حروفش ابتکاری بود. گمان می کنم ابتکار آیت الله مصباح بود. ایشان منشی جلسات ما بود. تصمیمات را با آن خط می نوشتیم و خودمان هم نمی توانستیم بخوانیم. اساسنامه هم تهیه شده بود. بالاخره روزی این اساسنامه که در دست آیت الله آذری بود، در کتابفروشی ایشان لو رفت. ظاهراً ایشان یک نسخه از آن اساسنامه را در کتابفروشی خود داشت و ساواک به دلیلی آمده بود کتابخانه ایشان را تفتیش کند که به آن اساسنامه برخورد کرد. دید مطالب مهمی است. از ایشان شروع به پیگیری کردند و مسئله کشف شد.

آیت الله منتظری، آیت الله قدوسی و آیت الله ربانی را بازداشت کردند. من و     آیت الله خامنه ای به تهران آمدیم و به صورت غیرعلنی زندگی می کردیم. خودمان را زیاد آفتابی نمی کردیم تا مسایل روشن شود. طول کشید تا رژیم قانع شد که فقط دور هم جمع می شدیم و جرمی را مرتکب نشدیم. می دانستند در مبارزه هستیم. چون شناخته شده بودیم.

در این داستان، دوستی، همکاری و اصحاب سر شدن من با آیت الله مشکینی خیلی عمیق شد. این حالت تا آخر دوران مبارزه ادامه داشت. تا اینجا صحبتم مربوط به آشنایی و نوع همکاری های ما می شد که در حوزه داشتیم.

○ سئوال دوم من درباره ویژگی های اخلاقی ایشان است. چگونه بودند؟

● گفتم که اوّلین ویژگی که ما را جذب ایشان کرد، اخلاق بود. درس  اخلاق     می گفت و خصوصاً خودشان هم متخلّق به اخلاق اسلامی بود. اخلاق یک علم است که خیلی ها می توانند درس بگویند و خیلی خوب بلد باشند. رفتار معلمان اخلاق مهم است. رفتار ایشان حقیقتاً اسلامی بود. واقعاً زاهد بودند. متمسّک بودند. اهل عمل بودند. هر چه که برای یک عالم متقّی لازم باشد، داشتند. چون خیلی خوش استعداد و خوش بیان هم بودند، جزو اسوه های حوزه محسوب   می شدند. تا آخر عمر این گونه بود. اخلاق ایشان بین ما ضرب المثل است.

 ○ روش تدریس خاصی داشتند؟

● بیشتر بیانشان خوب بود. در صحبت هایشان می دیدید که هر وقت سخنرانی می کردند، بیان خیلی روشن، صریح و قابل فهمی داشتند. سعی       می کردند منطق و حرفهای پیچیده را مطرح نکنند. اگر مطالب پیچیده ای هم داشتند، با زبان ساده مطرح می کردند. یکی از عواملی که طلبه ها جذب درس ایشان می شدند، همین بود.

○ نظرات ایشان در مسایل حوزه چه ویژگی هایی داشت؟

● در مسایل فقهی و درسهای طلبگی در حدّ عموم بودند. خیلی جدایی    نمی دیدیم. همان بحث هایی که علمای سلف و علمای فعلی در حوزه داشتند و کتابهایی که می خواندیم، کلیتش همین بود. البته هر استاد و مجتهدی در مواردی نظرات خاصی دارند و ایشان هم داشتند. تا آنجا که می شناختیم، ایشان یک عالم و مدرس اخلاق، فقه و اصول و راهنمایی در مبارزه شناخته می شدند.

فکر می کنم در مسایل اجتماعی و سیاسی هم نظراتشان شبیه نظرات امام بود. ایشان خودشان را شاگرد مطیع امام (ره) می دانستند و بودند. در مسایل اجتماعی هم حالت تکروی در ایشان نمی دیدیم.

○ شاگردان ایشان شاخص های خاصی داشتند؟ افراد خاصی بودند؟ مبارز بودند یا متنوع بودند؟

● درسهای ما عمدتاً قبل از اینکه مبارزه شروع شود، یعنی قبل از سال 40 بود. آن موقع بحث مبارزه نبود. درسها مخلوطی از شاگردان گوناگون با     دیدگاه های مختلف بود. شاید الان هم این گونه باشد. طلبه ها وقتی پای درسی می روند، می خواهند درس بخوانند. مگر اینکه برای معلّم و مدرس ویژگی خاصی قایل باشند. مثلاً عده ای از طلبه ها بودند که دلشان می خواست درس امام همیشه پرشکوه باشد. اینها طلبه های مبارز بودند که بین مراجع همیشه پای درس امام می آمدند. از این کارها بود که می خواستند کسی را بیشتر ترویح کنند. وقتی بحث درس است، طلبه ها می بینند کجا می توانند بیشتر استفاده کنند که به آن درس می روند.

○ کتابها و آثار ایشان در چه فضایی بود و تأثیر آنها چگونه بود؟

● ایشان کتابهای زیادی دارد. نوشته های فقهی، اصولی، تفسیر و ترجمه قرآن دارد. کتاب ادعیه یکی از ویژگی های ایشان است که کمتر علما به آن           می پرداختند. ایشان یکی از متخصصین ادعیه ماست. در جلساتی که با هم داشتیم، معمولاً قطعاتی از اکثر دعاهای معروف را از حفظ می خواندند. چون زیاد درس داده و خوانده بود. حافظه ایشان خیلی خوب بود. از حفظ می خواند. در مسایل فقه، اصول و فلسفه مثل بقیه بودند. ویژگی خاص ایشان در مسایل عبادی، ادعیه و اخلاق و در مسایل عمومی مسئله مبارزه بود.

○ مواضع سیاسی ایشان در دوران مبارزه و پس از پیروزی انقلاب چگونه بود؟

● جالب است که مواضع ایشان در طول این سالها کمترین تغییری نداشت. چون ایشان راه خود را با دانش و بینش انتخاب کرده بود. یک راه موجی و موقتی نبود. بررسی کرده بود که رژیم پهلوی، رژیم ناصالحی است و می دانست که راه ما از اسلام می گذرد. می دانست که مردم در مبارزه و اداره کشور رکن هستند و آرای آنها اهمیت دارد. ایشان مبانی اصلی مدیریت و مبارزه را اجتهاداً قبول داشت. از اوّل تا آخر و تا لحظه فوت همان روحیات و نظرات را داشتند.

○ اشاره ای به رابطه ایشان با حضرت امام (ره) فرمودید. در طول این دوران رابطه با امام چگونه بود؟

● ایشان برای امام مثل یک شاگرد مطیع بود. بعضی ها بودند که با روحیه طلبگی «ان قول» داشتند. یعنی روحیه طلبگی این است که در مسایل اظهار نظر کنند. امّا آیت الله مشکینی سعی می کرد روحیه اطاعت از رهبری داشته باشند.

○ پس از رحلت امام (ره) رابطه ایشان با آیت الله خامنه ای چگونه بود؟

● جالب است که بدانید. آیت الله مشکینی از لحاظ مرتبه در مقام استاد رهبر فعلی بودند. در مقایسه با امام که شاگرد ایشان بودند، ولی بعد از رحلت       امام (ره) همان رابطه ای را که با امام داشتند، با رهبری برقرار کردند. این حالت از نوادر روزگار و نشان دهنده این است که اعتقاد کاملی به ولایت فقیه داشتند. کسانی که به ولایت فقیه عقیده داشته باشند، طبعاً در مسایل مطیع هستند. البته نظرات خود را در مواردی مطرح می کردند و می گفتند. امّا واقعاً از تصمیمات رهبری تبعیت می کردند و احترام می گذاشتند. این روحیه از ویژگی های مهم ایشان بود که باید روی آن حساب کنیم.

○ خطبه های نماز جمعه آیت الله مشکینی را چگونه تحلیل می کنید؟ به نظر شما خطبه های ایشان چه تأثیری در جامعه داشتند؟.

● روند کاملی از خطبه های ایشان به یادم نیست، ولی گاهی که گوش      می دادم، همان وضع سخنرانی های گذشته را داشت. یعنی از آن جهت ویژگی ممتازی نداشتند. ایشان با همان روحیه ای که داشت و سخنرانی هایی که قبل از مبارزه و بعد از پیروزی می کرد، مطالبی که در اجتماعات می گفتند، در     خطبه های نماز جمعه که طبعاً باید منظم تر باشد، مطرح می کردند. مثلاً اگر مسایل روز در سخنرانی های دیگر نیست، باید در نماز جمعه باشد. لذا ایشان در نماز جمعه وارد مسایل روز هم می شدند.

○ دیدگاههای ایشان در مورد تقریب مذاهب و رابطه شیعه و سنّی چگونه بود.؟

● خیلی دلشان می خواست که وحدت ایجاد کند. خاطره ای از اواخر عمر ایشان دارم. نمی دانم می دانید یا نه که در حیات خود اعلام نکرد. اواخر بستری بودند و خیلی کم بیرون می آمدند که من خدمت ایشان رفتم.

هنوز مرحوم آیت الله فاضل هم حیات داشتند. وقتی به قم می رفتم، به دیدار مراجع و طبعاً به دیدار ایشان می رفتم. در آخرین دیدار به من گفتند: «مدتی است که در سند زیارت عاشورا تحقیق می کنم. در اسناد، سندی را که لعنی بر دیگران ندارد، قوی تر می بینم. دلم می خواهد این تحقیق را منتشر کنم.»

نگرانی ایشان از این جهت بود که عکس العمل افراد تندرو و متعصب که گاهی در این مسایل مقاومت می کنند، مسئله درست کند. با من مشورت کردند و مقداری از نوشته هایش را خواندند. گفتم: «زمینه سازی کنید. حیف است این کتاب با این زحمتی که کشیدید، تبدیل به سوژه اختلاف شود.» ایشان به من گفت: «به من کمک کنید.»

من بعد از دیدار ایشان به ملاقات آیت الله فاضل رفتم که ایشان هم مریض بودند. در دیدار آقای فاضل حرف آقای مشکینی را نقل کردم و گفتم که ایشان چنین کتابی تهیه کردند و خواهش می کنم شما کمک کنید تا اتفاق نظری در سطح مراجع به وجود بیاید تا اگر بناست منتشر شود، به اتفاق آرا و لااقل با نظر اکثریت باشد و در حوزه و جامعه مسئله درست نکند.

○ نقش ایشان را در مجلس خبرگان رهبری چگونه می بینید؟

●  شخصیت ایشان برای ریاست خبرگان خیلی مهم بود. اکثر نمایندگان مجلس خبرگان به جز سه چهار نفر شاگرد ایشان بودند. همه ما احترام زیادی برای ایشان قائل بودیم. لذا تا زمانی که حیات داشتند، هیچ وقت در انتخاب رئیس، رقیبی برای ایشان نبود. همه می گفتند و ایشان هم دخالت نمی کردند، ولی وجود ایشان مهم بود. معمولاً اوّل هر اجلاس سخنرانی می کردند که جزو برنامه های رئیس بود. مقداری می نشستند و بعداً جلسه را به ما واگذار          می کردند. مخصوصاً این اواخر که مریض بودند، تشریف می بردند. گاهی     می آمدند و گاهی نمی آمدند، ولی وجود ایشان برای اعتبار خبرگان مهم بود. به شخصیت ایشان بیشتر از دخالت ایشان بها می دادیم.

○ آخرین سئوال من درباره تأثیر درسهای اخلاق ایشان در مجموعه حوزه علمیه است. البته اشاره کردید، ولی اگر نکته خاصی برای توضیح دارید، بفرمایید.

● آن موقع که ما در قم درس می خواندیم، جوان بودیم و حوزه علمیه پس از رحلت آیت الله حائری یزدی و آمدن آیت الله بروجردی به قم، درس و بحث اخلاق جزو بحث های اصلی، مهم و انسان ساز حوزه بود. عده ای معلّم اخلاق بودند. یکی آیت الله مشکینی و یکی حاج آقا حسین قمی، سید پیرمردی بودند که طلبه ها خیلی ایشان را دوست داشتند. ایشان پیرمرد و آیت الله مشکینی جوانتر بودند. آیت الله شیرازی در اصفهان بودند که وقتی به قم می آمدند، درس اخلاق می گفتند.

فکر می کنم قبل از ایشان خود امام درس اخلاق می گفتند که آن درس جزو بهترین درسهای اخلاق تاریخ معاصر است. چون عرفان را خیلی در اخلاق تأثیر می دادند. مجموعه اینها اخلاق را در حوزه قوی کرده بود. تا موقعی که ما در حوزه بودیم،   طلبه ها حقیقتاً متخلّق به اخلاق اسلامی ناب بودند.

الان تماس آن گونه با طلبه ها و حوزه ندارم و نمی دانم آثار آن درسها چقدر باقی است و الان درسهای اخلاق چگونه است، ولی در زمانی که ایشان درس می گفتند، جزو مؤثرهای تربیت اخلاقی حوزه بودند.

○ اگر مطلب خاصی دارید، بفرمایید؟

● فقط باید اظهار تأسف کنم که دست ما به ایشان نمی رسد. جای ایشان به خصوص در خبرگان حقیقتاً خالی است. زیادند بزرگانی که مأنوس بودیم و کم کم رفتند و الان نیستند. ایشان جزو تازه رفتگان است و هنوز داغشان برای ما تازه است. خدا رحمتشان کند و به بازماندگانشان صبر و اجر عنایت بفرماید.

 ○  خیلی ممنون.

● خیلی موفق باشید.