مصاحبه آیت الله هاشمی رفسنجانی با سردبیران مطبوعات پاکستان
پیرامون: • ظرفیت‌های جهان اسلام • مناقشات هند و پاکستان • فرقه‌گرایی در پاکستان • روابط ایران و جهان اسلام • آینده همکاری‌های ایران و پاکستان
س- بسم الله الرحمن الرحیم، از طرف گروه مطبوعاتی راولپندی، از حضرت‌عالی به خاطر وقتی که برای انجام این مصاحبه اختصاص داده‌اید، تشکر می‌کنم. ما از شما به عنوان شخصی که از تقویت و گسترش روابط بین دو کشور دوست و برادر ایران و پاکستان همیشه حمایت کرده و در راه آن کوشا بوده‌اید، سپاسگزاری می‌نماییم. ما مایل هستیم تلاش‌هایی را که جناب‌عالی در طی 8 سال دوره ریاست جمهوری خود در رابطه با مسائل مختلف بین‌المللی و مسائلی که کلاً به دنیای اسلام مربوط می‌شود، ستایش کنیم و از اقدامات حکیمانه‌ای که در طول این 8 سال جهت رفع مشکلات مختلف در دنیای اسلام از جانب شما صورت گرفته، تشکر نماییم. سابقه مبارزاتی شما و نقش بسیار مهمی که در خصوص مسائل مختلف بین‌المللی، به ویژه در دنیای اسلام مطرح بوده است و همین‌طور تلاش‌های حضرت‌عالی که به عنوان گامی جهت هر چه متحدتر نمودن فرقه‌های مختلف اسلام بوده است، مایه ستایش اینجانبان می‌باشد. به عنوان اولین سؤال، بفرمایید دشمن واقعی دنیای اسلام کیست و چه گام‌هایی باید جهت مقابله با این تحرکات خصمانه برای حفظ وحدت مسلمانان برداشت؟
ج- بسم الله الرحمن الرحیم. ما کسانی را که نمی‌خواهند مردم مجموعه جهان اسلام که امروز بیش از یک میلیارد و پانصد میلیون جمعیت دارند و بیش از 50 کشور مستقل جهان را شامل می‌شوند، نقش خودشان را در امور امروزی بشری ایفا کنند، یا می‌خواهند اینها مثل گذشته مستعمره بمانند، دشمن اسلام و مسلمانان می‌دانیم. در حال حاضر آمریکا و اسرائیل رهبری این جریان خصومت را در دنیا به عهده دارند. ما راه‌حل این کار را همکاری جهان اسلام و استفاده از امکانات خودشان می‌دانیم.
س- حکومت جمهوری اسلامی ایران جهت آزادی کشمیر(1) که کربلای جدیدی را ساخته است، چه گام‌های مؤثری را باید بردارد.
ج- من فکر می‌کنم که اگر همه کشورهای اسلامی از هند بخواهند که حق مردم کشمیر را به آنها بدهد، می‌تواند مسئله را حل کند.
س- در حاشیه اجلاس کنفرانس اسلامی ملاقاتی با ولیعهد عربستان سعودی داشته‌اید، دستاوردهای این دیدار چگونه بوده است؟
ج- در زمینه‌های مختلف بود، فکر می‌کنم ابهاماتی که در فضای روابط ما و کشورهای جنوب خلیج فارس وجود داشت، تا حدودی برطرف شد و به هم نزدیک‌تر شدیم.
س- شما در جریان ملاقات‌هایی که در حاشیه اجلاس ویژه کنفرانس کشورهای اسلامی در پاکستان برگزار شده بود، ملاقات‌هایی با برخی از رهبران و هیأت‌های نمایندگی عرب، از جمله ولیعهد قطر و معاون اول رئیس جمهوری سوریه داشتید، با توجه به اهمیتی که این دیدارها در زمینه گسترش روابط جمهوری اسلامی ایران با کشورهای عرب منطقه، به ویژه در حوزه خلیج فارس و خنثی کردن توطئه‌هایی که در زمینه ایجاد اختلاف وجود دارد، خواهش می‌کنم که بفرمایید ارزیابی شما از مجموعه این ملاقات‌ها چه بوده است و چه تأثیری در زمینه احیای روابط مطلوب بر مردم مظلوم فلسطین خواهد گذاشت؟ با توجه به مسئله‌ای که در ملاقات با آقای خدّام مطرح شد و همچنین با توجه به اینکه ما اجلاس سران کشورهای اسلامی را در تهران داریم، این ملاقات‌ها چه تأثیری در روند احیای حقوق مردم فلسطین در کنفرانس تهران خواهد داشت؟
ج- معمولاً یکی از نتایج این کنفرانس ها، ملاقات‌های دوجانبه‌ای است که بیشتر کشورها با توجه به فرصت‌های به دست آمده انجام می‌دهند. ما در این ملاقات‌ها تقریباً همه مسائل مورد علاقه‌مان را با کشورهایی که دیدار داشتیم، مطرح کردیم. مسئله فلسطین، کشمیر، افغانستان، حضور نیروهای بیگانه در خلیج فارس، کنفرانس آینده سران اسلامی در تهران، مسائل عراق و بالکان از جمله مهمترین بحث‌های ما بود که در این مذاکرات مورد بررسی قرار گرفت. (2)
س- در مورد فشارهایی که آمریکا اخیراً علیه ایران از طرق مختلف تحمیل کرده، مایل هستم که نظر حضرت‌عالی را در خصوص امکان ورود هرگونه مشکلی در این رابطه جویا شوم و بدانم که در این رابطه چه تدبیری اندیشیده‌اید؟ همین‌طور روابط جمهوری اسلامی ایران با هند از چه سطحی برخوردار است و آیا توانسته‌اید مقامات پاکستانی را جهت عبور خط لوله گاز ایران از آن کشور متقاعد نمایید؟
ج- در مورد آمریکا به هر حال ما با آمریکا مشکل داریم و همیشه هم هر حادثه‌ای ممکن است اتفاق بیفتد، ولی آمریکا هیچ وقت از درگیر شدن با ایران سودی نبرده است و در آینده هم سودی نخواهد برد.
ما در مورد هند و پاکستان پیشنهاد دادیم که آماده‌ایم لوله گاز ایران از طریق پاکستان به هند برود، البته این لوله به پاکستان خواهد آمد، اما در مورد هند هنوز توافقی بین هند و پاکستان پیش نیامده است. هندی‌ها هنوز دارند فکر می‌کنند که شاید بتوانند از طریق دریا گاز را به کشورشان منتقل کنند، ولی گویا آن کار پرهزینه و مشکل خواهد بود.
س- از واحد مطبوعاتی ریاست جمهوری هستیم. همان طوری که مستحضرید، پاکستان مدتی با مشکلات فرقه‌گرایی در این کشور مواجه شده است و شاید اتهاماتی از طرف گروه‌های مختلف دالّ بر حمایت عربستان سعودی از برخی از این گروه‌های فرقه‌گرا و یا توسط برخی در ایران مطرح می‌شود. نظر شما در مورد این مشکلات و راه‌حل‌هایی که می‌تواند برای مرتفع نمودن این مشکل در پاکستان مطرح باشد، چیست؟
ج- ما هم از این جریان فرقه‌گرایی موجود در پاکستان شدیداً متأثریم، به خصوص با بُعد پرخشونت و آدم‌‌کشی که اخیراً اوج گرفته است. متأسفانه بعضی از افراد ما هم قربانی این خشونت شده‌اند. ما با دولت پاکستان صحبت کردیم که آمادگی هرگونه همکاری با پاکستان را داریم تا کشورشان بتواند از تجربه‌های خوب ایران استفاده کنند. انشاءالله این جریان بد فرقه‌گرایی را از کشورتان دور کنید. ایران صریحاً اعلام کرده که با این جریانات مخالف است و هر کس که خودش را در این‌گونه مسائل به ایران منتسب کند، دروغ گفته است.
س- در مراسم رژه نظامی، حضرت‌عالی ملاحظه شدید که در کنار گروه طالبان قرار گرفته بودید، آیا این شروع خوبی برای انجام گفتگو و مذاکره با آن می‌باشد؟
ج- ما مخالفتی با گفتگو با طالبان نداریم. آنها را به ایران دعوت کردیم، ولی آنها نیامدند و بقیه گروه‌ها آمدند. به طور کلی سیاست ما در افغانستان این است که راه‌حل نظامی در افغانستان مناسب نیست و اعتراض ما به طالبان هم، همین است. اما آنچه که در رژه مشاهده کردید، برنامه‌ای بود که مسئولان پاکستانی ترتیب داده بودند و ما هم در پاکستان همان بودیم.
س- خبرهایی شنیده‌ایم مبنی بر اینکه یکی از کشورهای حوزه خلیج فارس علاقمند به ایجاد مشکل در سر راه برگزاری هشتمین اجلاس کنفرانس اسلامی در تهران می‌باشد. مایل بودم نظر حضرت‌عالی را در این مورد جویا شوم، به ویژه نظر شما در مورد بیانیه‌ای که در این اجلاس در مورد مسئله فلسطین به تصویب رسید.
ج- در مورد کنفرانس تهران، مثلاً یکی از این دولت‌ها برای تغییر تاریخ کنفرانس پیشنهادی داده بود، ولی با مذاکره‌ای که انجام داده‌ایم، این مسئله حل شد و آنها پیشنهاد خود را پس گرفتند. در مورد بیانیه مربوط به فلسطین آن قسمتی که مشروعیت اسرائیل را تأیید می‌کرد، ما آن را رد کرده‌ایم و قبول نداریم. ولی با آن قسمتی که اگر اسرائیل به تعهداتش در قبال فلسطین عمل نکند، اعراب و مسلمان‌ها به موضع قبل از گفتگو برگردند، موافق هستیم.
س- اغلب، سازمان کنفرانس اسلامی را به عنوان یک ببر بی‌دندان می‌خوانند. آیا فکر می‌کنید چه اقدام و عواملی از جانب ما باعث دادن چنین لقبی به این سازمان شده است؟
ج- من این اسم را تا به حال نشنیده بودم. مایل هم نیستم که سازمان کنفرانس اسلامی با دندان ببر مشکلاتش را حل کند. بهتر است که نه ببر باشیم و نه دندان داشته باشیم. یعنی از دندان استفاده نکنیم. ولی اگر منظور این است که از امکانات دنیای اسلام برای حل مشکلات اسلام استفاده نمی‌کنند، این حرف درستی است. شما خودتان در پاکستان مسئله کشمیر را دارید و می‌دانید که دنیای اسلام می‌تواند مشکلات را حل کند. فلسطین، بالکان و بقیه نقاط هم این‌گونه است که می‌توانیم مسائل را حل کنیم.
اکثر سخنرانان کنفرانس از اینکه چرا از امکانات کشورشان استفاده نمی‌شود، اظهار تأسف می‌کردند.
س- پس از وتوی دوم آمریکا در مورد قطعنامه سازمان ملل متحد، این انتظار می‌رفت که یک اقدام قاطع از طرف کشورهای اسلامی در این خصوص صورت پذیرد که متأسفانه شاهد آن نبودیم. نظر شما در مورد قطعنامه فلسطین در این مجمع چیست؟ دومین سؤالم مربوط به روابط بین ایران و مصر می‌باشد، با توجه به اینکه ایران و مصر دو قدرت قابل ملاحظه در دنیای اسلام و منطقه می‌باشند، ارزیابی شما از وضعیت روابط و چگونگی آن چیست؟
ج- در مورد عکس العمل کنفرانس درباره وتوی آمریکا، من به شما حق می‌دهم. کنفرانس عکس العمل مناسبی انجام نداد. حتی اسرائیل با عمل خود و آمریکا با دو بار وتو در یک هفته، آن هم در آستانه کنفرانس اسلامی، علناً بی‌اعتنایی خودشان را به این کنفرانس نشان دادند. ولی این مسائل حداقل این اثر را داشت که دوباره، عرفات و مصر را دارد انقلابی می‌کند. صحبت‌هایی در این اجلاس از عرفات و عمرو موسی شنیدیم که به نظرم اگر افرادی مثل لیلاخالد، یا خالد اسلامبولی هم در این کنفرانس بودند، همین طور حرف می‌زدند.
اینها به جای خواندن آیات صلح، این بار آیات جنگ و جهاد را می‌خواندند و اگر این مسیر پیش بیاید، من فکر می‌کنم ما و مصر خیلی می‌توانیم با هم همکاری کنیم. حقیقتاً مصر کشور بزرگ و نیرومندی است و همکاری مصر با ایران قدرت دنیای اسلام را عمیقاً بالا می‌برد.
س- منطقه کشمیر 700 سال پیش توسط سیدمهدی همدانی، یک شخصیت ایرانی به اسلام گراییده است. این مردم سالیان درازی با اسلام زیسته اند و اکنون توسط دولت هند این منطقه به جهنمی برای مردم تبدیل گردیده است. در اجلاس گذشته صحبت‌هایی را از طرف ایران مبنی بر میانجی‌گری میان هند و پاکستان جهت حل این مشکل شاهد بوده‌ایم و از سوی هند در این رابطه پاسخی شنیده نشده، در حالی که پاکستان از این مسئله استقبال کرده است. حضرت‌عالی فکر می‌کنید جهت حل منازعه کشمیر و مشکل بین هند و پاکستان چه گام‌های مؤثر و مثبتی را می‌توانید بردارید؟
ج- درست است. پاکستان به ما اجازه میانجی‌گری را داد، اما هند این میانجی‌گری را قبول نکرد. ما هنوز هم مأیوس نیستیم، چون با هند روابط دوستانه‌ای داریم و تلاش می‌کنیم که شاید بتوانیم این مسئله را با مذاکره حل کنیم. ما هم مثل شما عمیقاً تحت تأثیر مظلومیت مردم کشمیر هستیم.
س- سؤال من در مورد مسائل سیاسی جاری در داخل کشور است و گزارش‌هایی که در خصوص جنگ قدرت بین جناح‌های میانه‌رو و روحانیون در کشور در جریان است. مایل هستم نظر شما را در این مورد جویا شوم و همین طور نقشی که یک روحانی باید در جامعه ایفا نماید، چیست؟
ج- برای ما جالب است که پاکستانی‌ها هم از جنگ قدرت در ایران نگران باشند. در ایران وضع خیلی آرام تر بوده و رقابت‌ها از پاکستان هم خیلی کمتر است. ولی در ایران رقابت و انتخابات آینده ما جدّی است. روحانیون هم مثل بقیه گروه‌ها در این مبارزه انتخاباتی شریکند، ولی ما نگران عواقب آن نیستیم. چون با رأی ملت سرنوشت کشور تعیین می‌شود.
س- مطلع شده‌ایم که حضرت‌عالی دیدارهایی با مقامات عالی پاکستان داشته‌اید. مایل هستیم بدانیم آیا از این دیدارها خبر تازه‌ای برای ما و خبرنگاران دارید؟ مطلب دیگر در مورد تشویق شرکت در کنفرانس کشورهای اسلامی در تهران می‌باشد که در این رابطه آقای ولایتی سفرهایی را در جهت دعوت از سران دولت‌ها به عمل آوردند و صحبت‌هایی هم در این رابطه در جریان است. مایل بودم در مورد برگزاری این کنفرانس در تهران و موضوعات قابل طرح یا دستور کاری که در آن اجلاس مورد بررسی قرار خواهد گرفت، سؤالی داشته باشم که آیا موضوعات مربوط به افغانستان، کشمیر و بوسنی در دستور کار خواهد بود و یا اینکه مسئله گفتگو بین ادیان الهی نظیر مسیحیت، یهودیت و اسلام نیز در دستور کار قرار خواهد داشت؟
ج- در این کنفرانس ما درباره مسائل بوسنی و گفتگو با سایر ادیان الهی بحثی نکردیم. اما در مورد بقیه مسائلی که اشاره کردید، صحبت کردیم و در همه موارد هم به اتفاق نظر رسیدیم.
س- در این اجلاس ما شاهد حضور تعداد زیادی از رؤسای جمهور، نخست وزیران و وزرا بودیم که در خصوص مسائل مربوط به گام نهادن به قرن 21 و اهمیت چرخش این قرن صحبت می‌کردند و یکی از مسائلی که نسبت به داشتن آن ابراز امیدواری شد، تشکیل یک بازار مشترک اسلامی بود. به نظر حضرت‌عالی در اجلاسی که قرار است در ماه دسامبر در تهران تشکیل شود، چه گام‌های مؤثری در جهت تشکیل این بازار در آینده برداشته می‌شود؟ مطلب دیگر در خصوص بیاناتی است که اخیراً آقای نوازشریف در مورد مواد مخدر، این بلای خانمان‌سوز داشته که خواهان امحای کامل مواد مخدر و از بین بردن کشت آن شده‌اند. در این رابطه فکر می‌کنید چه نوع همکاری مشترکی بین دو کشور بتواند شکل بگیرد، با توجه به نظراتی که در بیانات برخی از رهبران کشورهای اسلامی در سازمان کنفرانس اسلامی در این اجلاس داشته‌ایم؟
ج- در مورد بازار مشترک، الان چند گروه همکاری اقتصادی در دنیای اسلام هستند. اکو، ساک و... در آسیای شرقی و همچنین در کشورهای عربی شروع شده است. من فکر می‌کنم الان این خواست بین ما مسلمان‌ها جدّی است، ولی مانع عمده این است که سطح اقتصاد این کشورها با هم تفاوت دارد، اینها مثل کشورهای اروپایی در سطح نزدیک به هم نیستند. این توفیق به تدریج باید به دست بیاید.
در مورد مواد مخدّر ما از پاکستان و افغانستان گله‌مندیم، چون این کشورها مواد مخدّر را کنترل نمی‌کنند. ما در ایران برای مبارزه با مواد مخدّر خیلی هزینه می‌کنیم و عمدتاً این مواد از مرز پاکستان و افغانستان وارد ایران می‌شود. این مسئله جزو موضوعات مذاکرات ما بوده است و امیدواریم که در آینده همکاری‌ها بیشتر شود.
س- دو سؤال دارم: یکی در مورد اتهاماتی است که طالبان درباره ایران در مورد در اختیار قرار دادن سلاح و پول برای مخالفان آنها مطرح می‌کند. تا چه حد می‌تواند این مطلب درست باشد؟ دومی در مورد تظاهراتی است که در مصر در مخالفت با جریان روند صلح خاورمیانه برگزار شده که طی آن تظاهرکنندگان در حقیقت جریان پروسه صلح را تمام شده قلمداد کردند و خواستار ادامه جهاد برای مبارزه بودند. آیا به نظر شما واقعاً روند صلح خاورمیانه به پایان رسیده است؟ نظر شما درخصوص احیای دنیای اسلام از حرکت فلسطینیان چیست؟
ج- در حال حاضر ما کمک نظامی به هیچ گروهی از افغانی‌ها نمی‌کنیم، چون مخالف جنگ هستیم. ولی کمک انسانی می‌کنیم. از اول هم می‌کردیم و تازگی هم ندارد.
در مورد جریان سازش در مسئله فلسطین این احتمال وجود دارد که وضع به صورت سابق برگردد. چون اعتماد کشورهای اسلامی و عربی به شدت نسبت به آمریکا و اسرائیل آسیب دیده است. از اسرائیل خیلی تعجب نبود، چون از قبل روشن بود که اسرائیل هیچ وقت خواهان صلح نیست. ولی قیافه‌ای که آمریکا تا به حال نشان داده بود، با آن چیزی که امروز ظاهر شد، به کلی عوض شده و فرق دارد. به نظر من قیافه آقای کلینتون که روی ویلچر با پای شکسته در یک هفته رأی شورای امنیت را دوباره وتو کردند، مثل قیافه آقای موشه دایان است که با یک چشم روی تانک نشسته بود و به اعراب و مسلمان‌ها شلیک می‌کرد. این کاری که آقای نتانیاهو کرد، اوج افراطی‌گری یک جریان متجاوز بود. اگر بنا باشد به یک جریان افراطی روزی جایزه‌ای داد، فکر می‌کنم این جایزه را باید به آقای نتانیاهو داد. چون افراطی‌گری ایشان باعث شد که واقعاً اعراب و مسلمان‌ها از یک خواب غفلت بیدار شوند و یک جریان فریب‌کاری را افشا کرد. معلوم می‌شود گاهی افراطی هم می‌تواند به دیگران خدمت کند. این جمله که شما ابراز کردید که دوباره شعار جهاد اوج بگیرد، قابل پیش‌بینی است.
س- اخیراً دولت پاکستان سیاست‌های اقتصاد بسیاری را در جهت ایجاد اصلاحات در زمینه اقتصاد مطرح نموده است که از جمله آنها تلاش بیشتر در زمینه توسعه تجاری می‌باشد. آیا فکر می‌کنید در چارچوب این سیاست‌ها سطح همکاری اقتصادی، از جمله روابط و همکاری دو کشور ارتقا یابد؟
ج- ما مایل هستیم که این اتفاق بیفتد. حتی در مرزهای خود تشکیل چند بازارچه مرزی با پاکستان را تصویب کردیم. ولی هنوز پاکستانی‌ها بازار خودشان را در مرز فعال نکردند. البته ترجیح اول ما این است که در زمینه کارهای فنی و تکنولوژیکی همکاری بیشتر داشته باشیم.
س- پس از تحمیل تحریم توسط آمریکا بر لیبی و ایران، آیا شما هیچ‌گونه تغییری در پیشرفت پروژه‌ها و کارهای خودتان حس می‌کنید؟
ج- واقعاً نه. آمریکا هیچ اثری- نه مثبت و نه منفی- در ایران ندارد. از این تحریم آمریکا فقط شرکت‌های آمریکایی ضرر کردند، زیرا از بازار کار و کالای ایران محروم شدند و اخیراً سروصدای شرکت‌های آمریکا از این خسارت بلند شده است. در لیبی شاید مشکلی پیش آمده باشد، اما در ایران نه.
س- پس از به پایان رسیدن دوره دوم دولت شما و ترک این سمت، آیا فکر می‌کنید که ایران موضع تندروتری داشته باشد؟
ج- من فکر نمی‌کنم. چون من در مسئولیت دیگر در مجمع تشخیص مصلحت نظام حضور دارم و سیاست‌های کلی در این مجمع بررسی و تصمیم گیری می‌شود. در حال حاضر هم سیاست‌ها فقط متکی به من نیست، در ایران عده زیادی هستند که در تعیین سیاست‌ها نقش دارند و بیشتر از همه ما، رهبر معظم انقلاب هستند که سیاست‌های کلی را باید تأیید کنند.
س- حضرت‌عالی از تحریم‌های تحمیل شده علیه لیبی مطلع هستید، اما متأسفانه در این اجلاس هیچ گونه توجه و یا اشاره‌ای در مورد این تحریم نشده، ممکن است نظر حضرت‌عالی را در این خصوص جویا شوم؟
ج- بله، من هم با این خانم خبرنگار موافق هستم. جهان اسلام حمایت لازم را از کشور لیبی در این تحریم ظالمانه نکرده است.
من از خبرنگاران و ارباب مطبوعات و رسانه‌های پاکستان که امروز زحمت کشیدند و در اینجا حضور یافتند و از محبتی که از طریق مسئولان بخش مطبوعات به اینجانب شد، تشکر می‌کنم. همچنین از سطح خوب کار مطبوعاتی که در پاکستان هست، قدردانی می‌کنم.
پی‌نوشت‌ها:
1- سابقه مناقشه میان هند و پاکستان بر سر کشمیر و دیگر مناطق مورد اختلاف به بیش از نیم قرن و در واقع به زمانی می‌رسد که تشکیل شدند. در واپسین سال هایی که انگلیس شبه‌قاره هند را در چنبره استعمار خود داشت، مهاتما گاندی با جنبش مقاومت منفی با سلطه انگلیسی‌ها مبارزه می‌کرد. در سوی دیگر این شبه قاره که عمدتاً مسلمان‌نشین بود، مسلمانان به رهبری محمد‌علی جناح ملقب به قائد اعظم برای داشتن نقش بیشتر در حکومت فعالیت می‌کردند. در آگوست سال1947، هند استقلال خود را از انگلیس کسب کرد و همزمان ناحیه غربی این شبه قاره که مسلمان‌نشین بود، به نام پاکستان به رسمیت شناخته شد. به این ترتیب، کشور کهن، پاره پاره شد و قسمت‌های مختلف آن برای تصمیم‌گیری جهت پیوستن به هند یا پاکستان رأی‌گیری برگزار کردند. با کشیده شدن خطوط مرزی جدید، بزرگ‌ترین مهاجرت انسان‌ها در تاریخ بشر رخ داد که در جریان آن، میلیون‌ها هندو راهی هند شدند و میلیون‌ها مسلمان در «سرزمین پاکان» اسکان گزیدند.
این پایان کار نبود، چون پاکستان متشکل از دو قلمرو سرزمینی بود که در دوسوی شبه‌قاره قرار داشتند. این مشکل سبب شد که بعداً در پی جنگی خونین، بنگلادش اعلام موجودیت کند. آنگاه نوبت به کشمیر رسید. با پایان ضرب‌الاجلی که برای تعیین کشور پذیرنده برخی مناطق مشخص شده بود، هنوز مردم این ناحیه در این‌باره به توافق نرسیده بودند. 2 ماه پس از اعلام استقلال دوکشور، قبیله‌نشینان استان سرحد شمال‌غرب به کشمیر حمله بردند. در آن زمان، 80 درصد جمعیت کشمیر مسلمان بود. در پی این اقدام، ماهاراجه کشمیر پیمان الحاق کشمیر را به هند امضا کرد. دهلی‌نو سربازان خود را برای دفاع از کشمیر گسیل کرد. امروز، این ناحیه بین دوکشور تقسیم شده است و صلحی متزلزل که هر از چندی دستخوش تنش می‌شود، بر آن حکمفرماست. آتش‌بس نخستین جنگ بر سر کشمیر در اول ژانویه 1949 با پادرمیانی سازمان ملل و تعیین خط کنترل اعلام شد. کشمیر آزاد که منطقه‌ای در شمال غرب آن بود، به پاکستان رسید. اما سال 1965، بار دیگر دو کشور دست به اسلحه بردند. از سال 1989، ده‌ها گروه اسلامگرا برای کسب استقلال کشمیر از هند یا الحاق آن به پاکستان می‌جنگند و بیش از 60هزار نفر در این مناقشه کشته شده‌اند.
2- آقای کاظم روحانی‌نژاد که در این سفر به عنوان «خبرنگار واحد مرکزی خبر» هیأت ایرانی را همراهی می‌کرد، بعدها در باره یکی از این دیدارها نوشت: «آقای هاشمی برای شرکت در اجلاس فوق‌العاده سازمان کنفرانس اسلامی در پاکستان، سفری به اسلام‌آباد داشت. یکی از کسانی که اصرار می‌کرد با رئیس جمهوری اسلامی ایران دیدار کند وزیر خارجه وقت امارات بود که سرانجام این دیدار در محل اقامت آقای هاشمی انجام شد و رئیس جمهور وقت، این دیدار را در سه جمله خلاصه کرد و آن این بود که حال و احوال پدرتان چطور است؟ شما فرزند چندم و از همسر چندم هستید؟ سلام برسانید و بگویید ما می‌توانیم همسایه‌های خوبی برای هم باشیم و روابطمان را بیش از وضع کنونی گسترش دهیم. خداحافظ شما.
وزیر خارجه امارات هم که حدود 25سال بیشتر نداشت، به دلیل اینکه به همراهانش اجازه ورود ندادند، فقط خودش با یک کیف سامسونت به اتاق محل دیدار آمد و مثل یک بچه خوب و سر به زیر، حرف بزرگتر را گوش کرد و گفت: چشم. (سایت آفتاب، 22 تیر 1389، کد خبر103075، به نقل از وبلاگ روحانی‌نژاد)