س - پس از مدت‏ها که جنابعالی به قم سفر کردید، مایلیم برداشت خودتان را از استقبال پرشور مردم از شما و از 15 خرداد برای خوانندگان روزنامه بیان فرمایید.

 ج - بسم‏الله الرحمن الرحیم. برداشت من این است که مثل گذشته، مورد محبت مردم قم و طلاب و روحانیون قرار گرفتم، اما خودم را لایق این همه محبت نمی‏دانم؛ ولی آنها به خاطر انقلاب و به خاطر امام و به خاطر این که حسن ظن به ماها دارند، محبت می‏کنند. آنچه مایه خوشحالی است این که ما قم را مثل همان روزهای اول انقلاب، پرشور و با حال دیدیم که من خیلی از این وضع خوشحال شدم.

 مردم صبح راهپیمایی داشتند، عصر وقت زیادی را جلسه گذاشته بودند، متأسفانه از قبل به من دقیقاً وقت جلسه را نگفته بودند، عده‏ای از مردم (خیلی‏هایشان) از ساعت چهار منتظر سخنرانی بودند، من نزدیک ساعت هفت بعدازظهر به جلسه رسیدم، دو سه ساعت مردم معطل شده بودند، یک شرمندگی برای من پیدا شد که مقصر هم نبودم، صبر و تحمل مردم و انتظار طولانی آنها متناسب با آن موضوعی که من پیدا کردم و برای آنها صحبت کنم، نبود؛ چون دیگر وقت نماز نزدیک شد و صحبت هم محدود بود. این که در مجموع از طرف مردم هم روش خوبی بود و از طرف ما هم، فکر می‏کنم آن عکس‏العمل مناسب و برخورد مناسب نبود که ان‏شاءالله در سفر بعدی‏ام جبران خواهم کرد. به هر حال من از آنچه که دیدم، خیلی با نشاط و با روح برگشتم.

 س - شما با آیات عظام قم دیدار داشتید، اگر ممکن است درباره این دیدار به نکاتی که برای مردم جالب است، اشاره بفرمایید.

 ج - دیدار آقایان آیات عظام برای ما مغتنم است، آنها استاد ما هستند و ما پیش آنها درس خوانده‏ایم. آیت‏الله گلپایگانی و آیت‏الله مرعشی و آیت‏الله منتظری شخصیت‏های مهم اسلام و جمهوری اسلامی هستند، طبعاً آدم علاقه‏مند است که آقایان را زیارت کند، فرصت بحث زیادی نداشتیم و بیشتر من مستمع اظهارات آقایان بودم. آیت‏الله گلپایگانی یک مقدار مواعظ و نصایحی داشتند که مفید بود و من هم به آیت‏الله گلپایگانی پیشنهاد کردم که بحث‏ها و درس‏های حوزه الان باید یک مقدار با گذشته، موقعی که حکومت اسلامی نبود و حکومت دست ما نبود، تفاوت داشته باشد. آقایان الان در موقع بحث‏ها و تحقیقات توجه بکنند که مطالبی که بحث می‏شود و تصمیم گرفته می‏شود و فتوا داده می‏شود، باید با توجه به این باشد که بلافاصله در جامعه مورد عمل قرار می‏گیرد و در سطح چهل میلیون جمعیت اجرا می‏شود.

 در مورد مسائلی نظیر معدن، بانک و اراضی، نمی‏توانیم منتظر بایستیم تا در یک مدت طولانی روی آن نظر بدهیم. ضمن اینکه تلاش همه ما این است که رساله را برای قوانین مرجح کنیم و اسلام رساله‏ای را اجرا بکنیم، این انتظار هم از حوزه‏های علمیه و علما هست که درس‏ها و بحثها را با واقع‏بینی و نیازهای روزمره تطبیق بدهند.

 آیت‏الله مرعشی دعا کردند و موفقیت‏های آینده اسلام و جمهوری اسلامی را از خدا خواستند. در محضر آقای منتظری هم ما بحثهای زیادی داشتیم؛ مطالب زیادی راجع به دادگاه‏های انقلاب، زندانیها، روستاها، نهادهای انقلاب، مجلس، حزب جمهوری اسلامی و در مورد خیلی چیزهای دیگر با ایشان بحث کردیم و من از نظراتشان خیلی استفاده کردم.

 آنچه به نظر من جالب رسید این بود که من در ملاقات‏های قبلی که خدمت آقایان می‏رسیدم، آقایان - به حق - گله‏ها و نگرانی‏هایی، گاهی از بعضی از جریاناتی که به خاطر مقتضیات انقلاب می‏گذشت، داشتند که این بار این حرف‏ها خیلی کم بود یا نبود و بیشتر روی مسائل کلی و امیدها، مطلب دور می‏زد. این نشان می‏دهد کشور و انقلاب به طرف انضباط و اصلاح پیش می‏رود و آقایان که مراجع بخشی از مردم هستند و در رابطه با گله‏های مردم طبعاً نظراتشان را زود منعکس می‏کنند و ملاحظه‏ای ندارند، آن چنان گلایه‏ای نداشتند. از این جهت آدم می‏فهمد که خیلی از کارها به طرف تکامل پیش رفته که حرف زیادی برای اظهار نگرانی نگذاشته بود. در مجموع ملاقات خوبی برای من بود و ان‏شاءالله منشاأ اثر باشد.

 س - دیدار دیگر شما با جامعه مدرسین حوزه علمیه قم بود، با توجه به اهمیت این دیدار، نتایج آن را همراه با یک جمع‏بندی از سفرتان به قم بیان فرمایید.

 ج - آقایان مدرسین حوزه علمیه قم، تقریباً همه‏شان از دوستان دوران اقامت من در قم بودند و مدت‏ها با آنها انس داشتیم و هنوز هم همان ارتباطات قدیم برقرار است. طبعاً در هر فرصتی که بتوانیم باید همدیگر را ببینیم و جلسه‏ای که برقرار می‏شود، فقط به انس و خاطرات گذشته نمی‏گذرد، مسائل جاری کشور هم مطرح می‏شود.

 در این دیدار راجع به مجلس و بعضی قوانینی که در مجلس مطرح است، بحث کردیم و در این مسائل قرار شد مشورتها ادامه داشته باشد. روی هم رفته همان ارتباط طبیعی ماست که در تهران و قم هر وقتی که فرصتی پیدا بکنیم باید این جلسات ادامه داشته باشد. خیلی از آقایان در این جلسه جزو کسانی بودند که ما با آنها قبلاً جلسات سرّی داشتیم و در مبارزات با هم اعلامیه می‏دادیم و با هم در زندان بودیم و همکاری نزدیکی داشتیم.

 س - رابطه شما از این پس با طلاب حوزه علمیه قم چگونه خواهد بود؟

 ج - ما از مدت‏ها قبل بنا بود که با قم زیاد رابطه داشته باشیم و این حقی است که طلبه‏ها به گردن ما دارند. اوایل انقلاب در ماه یک بار یا دو بار به حوزه می‏رفتیم، دو سالی است که به خاطر شرایطی که وجود دارد، ارتباط کم شده و چند ماه بود که طلبه‏ها و آقایان روحانی به من اصرار کردند که به قم بروم، متأسفانه تأخیر افتاد و حالا موقعی رفتم که نزدیک ماه رمضان بود و خیلی از طلبه‏ها نبودند. آن برنامه‏ای که قرار گذاشتیم، محفوظ است و ان‏شاءالله بعد از این که دوباره آقایان به حوزه برگشتند، با آنها جلسات مرتب‏تر و شاید محدودتری هم باید داشته باشیم تا روی مسائل حوزه علمیه و تحصیل مورد نیاز مملکت با هم صحبت کنیم.

    والسلام علیکم و رحمت الله و برکاته